Włodzimierz Lenin (ros. Владимир Ленин), właśc. Władimir Iljicz Uljanow (ros. Владимир Ильич Ульянов), (ur. 10 kwietnia/22 kwietnia 1870 w Symbirsku, zm. 21 stycznia 1924 w Gorkach pod Moskwą) – rosyjski polityk, organizator i przywódca rewolucji październikowej, a następnie pierwszy przywódca Rosji Radzieckiej. Współzałożyciel i lider partii bolszewickiej. Teoretyk ideologii komunizmu.

Młodość i lata studenckie

Włodzimierz Iljicz Uljanow był pochodzenia rosyjsko-kałmucko-żydowsko-niemiecko-szwedzkiego. Ojcem Lenina był Ilja Nikołajewicz Uljanow, wywodzący się z rodziny astrachańskich mieszczan pochodzenia rosyjsko-kałmuckiego (rodzice: Nikołaj Wasiliewicz Uljanow i Anna Aleksiejewna z domu Smirnow). Ojcu Lenina, nauczycielowi i inspektorowi szkół ludowych guberni symbirskiej, nadano szlachectwo w 1882 roku.

Matką Lenina była Maria Aleksandrowna z domu Blank, której ojcem był doktor Izrael Moisiejewicz Blank pochodzący z Żytomierza[1]. Izrael i jego brat Abel przyjęli chrześcijaństwo i imiona Aleksander Dmitrijewicz i Dmitrij Dmitrijewicz w 1820 roku, a ich ojciec Mojsze Blank ochrzcił się pod imieniem Dymitr Iwanowicz w 1844 roku[2]. Matka Marii Aleksandrowny – Anna Iwanowna (Ioganowna) z domu Großschopf – miała pochodzenie niemiecko-szwedzkie (rodzice: Johann Gottlieb Großschopf i Anna Estedt) i była wyznania luterańskiego.

Gdy żydowską narodowość dziadka Lenina odkryła szykująca biografię wodza rewolucji siostra Anna Ulianowa, w 1932 roku wysłała do Józefa Stalina list. Przyznała w nim, że dziadek Lenina był Żydem pochodzącym z terenów byłej Rzeczypospolitej. Według niej miał się nawrócić na prawosławie, aby wyjechać z żydowskiej strefy osiedlenia wyznaczonej po rozbiorach Polski przez carat. List Ulianowej był interwencją w sprawie narastających w Rosji Sowieckiej nastrojów antyżydowskich. Siostra Lenina liczyła, że ujawniając tę wiadomość spowoduje, iż nastroje antyżydowskie osłabną. Zdecydowano o ukryciu tej informacji przed opinią publiczną. Upublicznianiu tego faktu sprzeciwił się osobiście dyrektor Instytutu Historii Partii Lew Kamieniew, a Stalin nakazał Ulianowej "absolutne milczenie". Wiązało się to z rosnącym wśród przywódców ZSRR nacjonalizmem rosyjskim.

Lenin ukończył symbirskie gimnazjum klasyczne, zdobywając wykształcenie średnie. Inteligencję, w kręgu której się obracał, cechowała w ogólności wiara w rewolucję. Jednym z jej zwolenników był Nikołaj Czernyszewski - typ ascetycznego i zdyscyplinowanego rewolucjonisty, całkowicie poświęconemu sprawie. Jego nowela Co robić? stała się elementarzem dla radykałów zarówno w Rosji, jak i w innych krajach. Lenin nadał ten sam tytuł jednej ze swoich książek. Czernyszewski spędził 25 lat życia na zesłaniach i katordze. Ta postać stała się dla Władimira wzorcem, Lenin pisał później, że dzieło tego ideologa odmieniło jego życie i że to u Czernyszewskiego można było się nauczyć: "jak rewolucjonista powinien działać, jakich reguł winien się trzymać i jakich środków używać".

Innym wzorcem dla Lenina był jego starszy brat Aleksander, będący członkiem organizacji Narodnaja Wola (Wola Ludu), która zorganizowała udany zamach na cara Aleksandra II w 1881. Za pośrednictwem brata Lenin wcześnie zetknął się z literaturą marksistowską. Po zakończonym fiaskiem zamachu na cara Aleksandra III, brat Lenina został aresztowany wraz z grupą towarzyszy. Aleksander Uljanow został postawiony przed alternatywą: wydać pozostałych towarzyszy biorących udział w zamachu i zostać uwolnionym, albo też być skazanym na karę śmierci. Aleksander wybrał śmierć. Dla Lenina wydarzenie to było wielkim wstrząsem.

W roku 1887, w którym dokonano egzekucji, Lenin wstąpił na wydział prawa Uniwersytetu w Kazaniu, skąd już w grudniu został wydalony za udział w rewolucyjnym zebraniu studentów i zesłany. Studiując na zesłaniu program uniwersytecki, zapoznawał się jednocześnie z pismami rewolucyjnych demokratów i filozofów materialistycznych. Po powrocie do Kazania wstąpił do jednego z kółek marksistowskich, gdzie studiował Kapitał i inne prace Marksa i Engelsa.

Miał 164 cm wzrostu.

Wczesne lata rewolucyjne i emigracja

W 1892, po złożeniu egzaminów z prawa w Uniwersytecie Petersburskim, został pomocnikiem adwokata przysięgłego i w latach 1892–1893 występował jako obrońca sądowy w Samarze w charakterze obrońcy prywatnego. Na polu prawnym nie odnosił jednak większych sukcesów i dlatego zdecydowanie skupił się na działalności politycznej. Ostatecznie ukształtowały się i ugruntowały jego poglądy. W sierpniu 1893 wyjechał do Petersburga, gdzie nawiązał kontakt z marksistami i rozpoczął działalność polityczną, polegającą m.in. na walce z narodnikami i tzw. legalnymi marksistami.

W 1895 wyjechał do Szwajcarii, gdzie spotkał się z Gieorgijem (Jerzym) Plechanowem (1856–1918), jednym z pierwszych marksistów rosyjskich. W czasie podróży do Paryża i Berlina nawiązał kontakt z Paulem Lafarguem (1842–1911) i Wilhelmem Liebknechtem (1826–1900). Jesienią 1895, po powrocie z zagranicy, scalił poszczególne kółka marksistowskie w jednolitą organizację polityczną pod nazwą "Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej". 7 grudnia 1895 został aresztowany za spiskowanie przeciw carowi Aleksandrowi III, przez dwa lata kierował związkiem z więzienia. W lutym 1897 został zesłany do miasteczka Szuszenskoje w guberni jenisejskiej we wschodniej Syberii, skąd wrócił w początku 1900. W lutym 1898 poślubił tam komunistyczną aktywistkę Nadieżdę Krupską.

Ponowna emigracja

Jesienią 1900 wyjechał do Monachium, gdzie jeszcze w 1900 założył gazetę polityczną marksistów rewolucyjnych – "Iskrę". Od stycznia 1901 zaczął podpisywać swoje prace pseudonimem Lenin – użył go w liście do Gieorgija (Jerzego) Plechanowa, który podpisywał się m.in. pseudonimem "Wołgin". Dla zaakcentowania zdecydowanej różnicy poglądów Uljanow utworzył swój pseudonim od nazwy syberyjskiej rzeki Leny, płynącej - odwrotnie niż Wołga - w kierunku północnym. Kolportaż "Iskry" na terenie Rosji miał duże znaczenie dla przygotowania gruntu politycznego i ideowego do zorganizowania w Rosji partii socjaldemokratycznej. W Niemczech przebywał do 1902.

Obawiając się wykrycia przez agentów caratu, opuścił Monachium i przez Kolonię, Liege i Brukselę udał się do Londynu, gdzie zamieszkał pod nazwiskiem Richter, zajmując się propagandą programu agrarnego i walcząc z programem partii socjalistycznych rewolucjonistów, (eserowców). Ważnym krokiem w tym kierunku była publikacja książki zatytułowanej Co robić?, w której Lenin metodą polemiczną wskazywał główne zadania partii socjalistycznej w warunkach rosyjskich oraz tłumaczył rolę inteligencji rewolucyjnej.

Wiosną 1903 przeniósł się do Genewy, gdzie przebywał do 1905. Stamtąd zaczął kierować pracami nad rewolucyjnym programem partii marksistowskiej, przyjętym z kolei na II Zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SdPRR), obradującym w Brukseli, a zakończonym w Londynie. W czasie tego zjazdu doszło do rozłamu partii na radykalnych bolszewików i bardziej umiarkowanych mienszewików. Jedną z przyczyn była postawa Lenina, pozbawionego umiejętności dyskutowania i kompromisu.

Przed rewolucją październikową

W listopadzie 1905 wrócił na krótko do Petersburga, angażując się w rewolucję głównie teoretycznie, pisząc komentarze prasowe i analizy. Po upadku rewolucji 1905, w grudniu 1907 znalazł się znowu na emigracji i przebywał poza Imperium Rosyjskim do 1917.

W styczniu 1908 ponownie osiedlił się w Genewie. Tu rozpoczął pracę nad "Materializmem a empiriokrytycyzmem" (1909), przeciwstawiając się próbom łączenia filozofii marksistowskiej z prądami filozoficznymi, określanymi jako idealistyczne (empiriokrytycyzm, empiriomonizm, "bogostroitelstwo") (Berman, Bogdanow, Łunaczarski, Januszkiewicz i inni). W tym samym czasie napisał artykuł "Marksizm a rewizjonizm" (1908), w którym wskazał na źródła i podstawowe założenia krytyków marksizmu. Pod koniec 1908 przeniósł się do Paryża, gdzie oddał się studiom nad historią francuskiego ruchu robotniczego, jednocześnie pracując nad zachowaniem i umocnieniem SdPRR(b). W 1911 zorganizował pod Paryżem szkołę polityczną rosyjskich działaczy partyjnych, w której wykładał ekonomię polityczną i zagadnienia teorii i praktyki socjalizmu.

W 1912, po Konferencji Praskiej, przeniósł się z Paryża do Krakowa jako korespondent rosyjskiej gazety bolszewickiej "Prawda", wydawanej w Petersburgu. Z tego okresu pochodzi ważny filozoficznie artykuł "Trzy źródła i trzy części składowe marksizmu". Następnie dwa sezony letnie (1913 i 1914) spędził w Białym Dunajcu, będąc częstym gościem w karczmie Pawła Guta-Mostowego w Poroninie (w 1947 utworzono tam Muzeum Lenina w Poroninie). Po wybuchu I wojny światowej, w sierpniu 1914, został na krótko aresztowany przez Austriaków. Po zwolnieniu z więzienia w Nowym Targu, wyjechał przez Kraków i Wiedeń do neutralnej Szwajcarii i zatrzymał się w Bernie, a następnie Zurychu.

W okresie I wojny światowej bolszewicy wystąpili przeciwko wojnie. Ich hasła, odrzucane przez patriotyczną opinię publiczną, z upływem czasu i na skutek krwawych klęsk armii rosyjskiej cieszyły się coraz większym poparciem wśród robotników, chłopów oraz żołnierzy. Jednocześnie ta antycarska działalność znalazła zainteresowanie i wsparcie ze strony służb niemieckich, toczących wojnę z Rosją. W tym czasie zmuszony był pozostawać w Szwajcarii i zajmował się lekturą prac Hegla, Arystotelesa i Ferdynanda Lassalle'a. Wyniki tych studiów zostały pośmiertnie wydane jako "Zeszyty filozoficzne" (1933), będące poniekąd dalszym ciągiem "Materializmu a empiriokrytycyzmu". Z tych czasów pochodzi również teoria sytuacji rewolucyjnej, mająca duże znaczenie dla praktycznej działalności partii marksistowskiej. Próbował także bezskutecznie stworzyć międzynarodową organizację socjaldemokratów – przeciwników wojny, opozycyjną wobec partii, popierających udział swoich krajów w wojnie (wielu socjaldemokratów-pacyfistów stanie się później działaczami Kominternu).

Powrót do Rosji, ucieczka do Finlandii i rewolucja październikowa

Po otrzymaniu informacji o wybuchu rewolucji lutowej w 1917, Lenin chciał jak najszybciej wrócić do Rosji, aby włączyć się w działania rewolucyjne. Wyjazd nie był jednak łatwy, ponieważ Szwajcaria była oddzielona od Rosji przez wrogie i walczące kraje: Francję, Niemcy, Austro-Węgry i Włochy. Drogi morskie były kontrolowane przez Wielką Brytanię, sojusznika Rosji carskiej. Lenin rozważał przejazd przez Niemcy ze szwedzkim paszportem. Oficjalna podróż nie była możliwa, gdyż był obywatelem wrogiego państwa. W końcu szwajcarski komunista Fritz Platten uzyskał zgodę od niemieckiego ambasadora w Szwajcarii i dzięki wydatnej pomocy wywiadu niemieckiego (którego kluczowym współpracownikiem w tym zakresie był Aleksander Parwus), mógł wrócić do Rosji. Lenin z Nadieżdą Krupską i swoimi 30 współpracownikami-rewolucjonistami wyruszyli pociągiem z Zurychu 9 kwietnia 1917 do niemieckiej stacji granicznej w Gottmadingen. Tam wsiedli do wagonu, który został następnie zaplombowany i pojechali przez Frankfurt i Berlin do Sassnitz, gdzie przesiedli się na statek parowy, którym dopłynęli do Trelleborga w neutralnej Szwecji. 13 kwietnia Lenin dotarł do Sztokholmu. Następnie kontynuował podróż do Wielkiego Księstwa Finlandii, które wciąż było połączone unią personalną z Cesarstwem Rosyjskim.

Wieczorem 16 kwietnia (według kalendarza juliańskiego 3 kwietnia) wjechał na Dworzec Fiński w Petersburgu, ówczesnej stolicy Imperium Rosyjskiego, gdzie został powitany przez oczekujący tłum robotników i żołnierzy. Został tam również oficjalnie powitany przez przewodniczącego Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, Nikolę Czcheidzego. W czasie drogi ze Szwajcarii Lenin stworzył Tezy kwietniowe, głoszące hasło przejścia od rewolucji burżuazyjno-demokratycznej do rewolucji socjalistycznej, a 17 kwietnia ogłosił je w Petersburgu. 16 kwietnia 1917 po raz pierwszy spotkał Stalina[6]. W lipcu Rząd Tymczasowy ujawnił w prasie część zdobytych dokumentów o zagranicznym finansowaniu bolszewików i zdelegalizował partię bolszewików jako agentów niemieckich. Lenin, zagrożony aresztowaniem z powodu prowadzenia propagandy antywojennej i oskarżenia o działalność na rzecz wrogich Niemiec, opuścił Petersburg i uszedł do Finlandii nad jezioro Razliw, skąd dalej kierował partią. W tym okresie powstała książka Państwo a rewolucja.

Powrócił potajemnie z Finlandii do Rosji dopiero 20 października 1917. 23 października, w czasie historycznego posiedzenia Biura Politycznego bolszewików, zapadła decyzja o rozpoczęciu powstania. Miało ono miejsce w nocy z 6 na 7 listopada (24 i 25 października według kalendarza juliańskiego). Jednak Lenin nie brał w nim bezpośredniego udziału. Działał z ukrycia jako teoretyk i inspirator, oddając kierownictwo nad powstaniem w ręce Lwa Trockiego. Powrócił dopiero po zwycięstwie bolszewików, a jego autorytet w gronie towarzyszy partyjnych zapewnił mu stanowisko przewodniczącego nowego rządu – Rady Komisarzy Ludowych. Ciekawostką jest, iż Lenin początkowo nie chciał przyjąć tej funkcji, a jedynie obserwować z boku poczynania rządu i rzecz jasna krytykować go w razie potrzeby.

Rządy bolszewików

Okres od października 1917 do lipca 1918 wypełniła praca nad organizacją państwa radzieckiego (w tym powołanie tajnej policji Czeka) oraz wojna domowa z tzw. kontrrewolucją wewnątrz kraju (walka z Białymi Armiami Antona Denikina, Aleksandra Kołczaka, Nikołaja Judenicza i formacjami kozaków, opowiadającymi się przeciw władzy bolszewickiej w Rosji) oraz z interwencją zewnętrzną (przede wszystkim niemiecką, brytyjską, francuską i japońską).

Na początku 1918 Lenin zawarł pokój z Niemcami (Traktat brzeski) i skierował siły na nasilenie wojny domowej. Przeciwko bolszewikom wystąpili popierający ich dotychczas lewicowi eserowcy i anarchiści. (17 lipca 1918) rozstrzelano w Jekaterynburgu byłego cara Mikołaja II i jego rodzinę. Nie jest znany żaden dokument, świadczący o tym, że była to decyzja Lenina czy Swierdłowa, choć tak twierdzą niektórzy autorzy. Oddział mający dokonać egzekucji wszedł do Domu Ipatiewa i w tym samym czasie został wysłany telegram do Lenina i Swierdłowa. Postanowienie o rozstrzelaniu zostało oficjalnie podjęte przez władze na Uralu 12 lipca i aż do 16 lipca fakt ten był utrzymywany w tajemnicy.

W styczniu 1918 roku nieudanego zamachu na Lenina dokonała Żydówka, socjalrewolucjonistka Dora Frumkin. Kula ominęła Lenina, raniąc szwajcarskiego komunistę Plattena. Dorę Frumkin torturowano i zamordowano w podziemiach Czeka. 30 sierpnia 1918 Lenin został ranny w płuco w wyniku zamachu dokonanego przez Fanny Kapłan, co stało się pretekstem do rozpętania kampanii "czerwonego terroru". Zachowało się wiele podpisanych przez niego listów i telegramów, wzywających do wzmagania terroru i rozstrzeliwania opozycjonistów, przedstawicieli burżuazji, duchownych prawosławnych i innych "zbędnych" osób. W tym okresie Lenin sprzyjał polityce komunizmu wojennego, polegającej na upaństwowieniu przemysłu i zniesieniu gospodarki rynkowej (czasowo nawet likwidacji pieniądza). Po zawieszeniu broni w Compiegne, kończącym I wojnę światową, w listopadzie 1918 uznał traktat brzeski za nieistniejący i rozpoczął agresję wobec Polski, Ukrainy i innych państw, powstałych na zachód od linii okupacji, określonej w traktacie brzeskim.

Lenin podjął próbę eksportu rewolucji, ale choć przez pewien czas zaistniały rządy radzieckie w szeregu krajów europejskich (Finlandia, Niemcy, Węgry, Słowacja) oraz liczne "lokalne" tymczasowe republiki, jednak te projekty nie zakończyły się sukcesem, a fala rewolucyjna (najsilniejsza w Niemczech i na Węgrzech) upadła. Pod jego kierunkiem partie marksistowskie zaangażowane w ruch rewolucyjny utworzyły w 1919 III Międzynarodówkę Komunistyczną (Komintern).

Krach komunizmu wojennego zmusił Lenina (wbrew opozycji radykalnie komunistycznej) do przeforsowania przejścia do rynkowej Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP). W grudniu 1922 zainicjował utworzenie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), obejmując urząd przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR (łącząc to stanowisko z funkcją przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych RSFSR).

25 maja 1922 nastąpił pierwszy z serii wylewów. W grudniu 1922 miał miejsce kolejny, w wyniku którego podjął decyzję o wycofaniu się z czynnego życia politycznego. W marcu 1923 nastąpił trzeci wylew, w wyniku którego został stopniowo sparaliżowany, utracił mowę i prawdopodobnie funkcje poznawcze. Mimo wysiłków wielu lekarzy, w tym czołówki zagranicznych medyków (m.in. Georga Klemperera z Berlina, potem Otfrida Foerstera z Wrocławia), nie udało się powstrzymać eskalacji choroby.

Można z dużą pewnością stwierdzić, że jego choroba miała podłoże genetyczne (jego ojciec również zmarł w wyniku wylewu w wieku 55 lat). Istnieje kilka niezbyt wiarygodnych źródeł, w tym pamiętniki przeciwników politycznych Lenina, jakoby wódz rewolucji październikowej umarł na skutek przebytej kiły, która przeniosła się na ośrodek mózgowy. Nie istnieje natomiast żadna dokumentacja medyczna, która pozwalałaby to potwierdzić. Charakter Lenina i jego stosunek do spraw intymnych również każe powątpiewać w taką wersję wydarzeń, jako że chyba jedyną osobą, z którą Lenin utrzymywał osobiste stosunki intymne (wyjąwszy żonę Nadieżdę Krupską) była Inessa Armand. Jednak publikacje z roku 2009 na podstawie prac Helen Rappaport przemawiają za możliwością śmierci z powodu powikłań kiły.

Stopniowo tracił władzę, bezsilnie obserwując walkę o sukcesję. Ostatnie dokumenty świadczą, że zdawał sobie sprawę z wielu negatywnych zjawisk w utworzonym przez siebie państwie: występował przeciwko biurokratyzacji partii bolszewickiej oraz rosyjskiemu szowinizmowi. O Stalinie, którego w 1922 wyznaczył na sekretarza generalnego partii bolszewickiej, napisał, że "skupił w swych rękach nadmierną władzę" i że "jest zbyt brutalny".

Zmarł 21 stycznia 1924 o godzinie 18:50 w wieku 53 lat.