Wiera Iwanowna Zasulicz (ur. 8 sierpnia 1849, zm. 8 maja 1919) – rosyjska marksistka, pisarka i rewolucjonistka.

Początki działalności w ruchu radykalnym

Zasulicz urodziła się w Michałówce w Rosji jako jedna z czterech córek zubożałego drobnego szlachcica. Gdy miała 3 lata jej ojciec zmarł, a matka oddała ją w opiekę bogatszym krewnym, rodzinie Mikuliczów w Biakołowie. Po ukończeniu szkoły średniej w 1866 roku Zasulicz przeprowadziła się do Petersburga, gdzie pracowała jako urzędniczka. Wkrótce potem zaangażowała się w działalność polityczną i jednocześnie uczyła pisania dzieci robotników. Kontakty z przywódcą rosyjskich rewolucjonistów, Siergiejem Nieczajewem, doprowadziły do jej uwięzienia w roku 1869.

Po zwolnieniu z więzienia w 1873 roku zamieszkała w Kijowie, gdzie dołączyła do ugrupowania Kijowskich Powstańców, kierowanego przez anarchistów oraz zwolenników Michaiła Bakunina. Szybko stała się jedną z czołowych postaci tej organizacji. Jej przyjaciel i kompan z ugrupowania napisał o Zasulicz:

"Swoim poziomem intelektualnym i oczytaniem Wiera Zasulicz górowała nad innymi członkami naszego koła. Każdy, kto ją poznał, stwierdzał, że jest niesamowitą młodą kobietą. Wrażenie robiło jej zachowanie, a w szczególności szczerość i prostolinijność w kontaktach z innymi ludźmi."

Incydent z Trepowem

W lipcu 1877 r. więzień polityczny, Aleksiej Bogoliubow, obraził gen. Fiodora Trepowa, gubernatora Sankt Petersburga, nie zdejmując w jego obecności czapki z głowy. Trepow zasłynął dzięki uczestnictwu w tłumieniu powstań w Polsce w latach 1830 i 1863. W akcie zemsty Trepow kazał wychłostać Bogoliubowa. Incydent oburzył nie tylko rewolucjonistów, ale również sympatyzujących z nimi przedstawicieli inteligencji. Grupa 6 rewolucjonistów planowała zabójstwo Trepowa, jednak Zasulicz postanowiła samodzielnie ich uprzedzić. Poczekała do ogłoszenia wyroku w tzw. procesie 193, a następnego dnia, 24 stycznia 1878 r., postrzeliła i ciężko zraniła Trepowa.

Podczas głośnego procesu Wiery Zasulicz przychylny skład sędziowski uznał ją za niewinną. Werdykt ukazał skuteczność reformy sądownictwa, przeprowadzonej przez cara Aleksandra II i stał się dowodem na to, że wymiar sprawiedliwości jest w stanie przeciwstawić się władzom rosyjskim.

Należy nadmienić, że Zasulicz miała bardzo dobrego adwokata, który przerzucił winę na gen. Trepowa. Mówiono później, że "wkrótce stało się oczywiste, że to raczej gen. Trepow - a nie jego niedoszła zabójczyni - był de facto poddany osądowi". Nieskuteczność i nieporadność rządu wynikała z faktu, że w oczach społeczeństwa to gen. Trepow i cały jego rząd stanowili stronę winną.

Wiera Zasulicz wkrótce wyemigrowała z Rosji w obawie przed kolejnym aresztowaniem i procesem sądowym. Dla populistów i radykalnej części rosyjskiego społeczeństwa stała się bohaterką. Pomimo swoich wcześniejszych doświadczeń sprzeciwiała się kampanii terroru, której kulminacyjnym momentem było zabójstwo cara Aleksandra II, dokonane w roku 1881.

Zainteresowanie marksizmem

Po umorzeniu procesu Zasulicz udała się do Szwajcarii, gdzie uległa wpływom marksizmu. Razem z Gieorgijem Plechanowem i Pawłem Axelrodem była współzałożycielką grupy Emancypacja Pracy (rok 1883). Grupa ta zleciła Wierze Zasulicz przetłumaczenie wybranych dzieł Marksa na język rosyjski. Jej tłumaczenia przyczyniły się do wzrostu wpływów marksizmu wśród rosyjskich elit intelektualnych w latach 80. i 90. XIX wieku. Stanowiły również jeden z czynników, które doprowadziły do powstania Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR) w roku 1898. W połowie pierwszej dekady XX wieku przywódcy radykalnego skrzydła nowego pokolenia rosyjskich marksistów, Julij Martow, Włodzimierz Lenin i Aleksander Potresow, dołączyli do przebywających w Szwajcarii Zasulicz, Plechanowa oraz Axelroda. Pomimo napięć pomiędzy tymi dwiema grupami sześcioro rosyjskich marksistów założyło polityczną gazetę "Iskra" i zasiadło w redakcji tego magazynu. Koło skupione wokół "Iskry" przeciwstawiało się umiarkowanym rosyjskim marksistom (nazywanym "ekonomistami") oraz byłym marksistom, takim jak Peter Struve czy Sergiej Bułgakow. Rosyjska rewolucyjna emigracja w Szwajcarii sporo czasu w latach 1900-03 poświęciła na polemizowanie z nimi na łamach "Iskry".

Przywódczyni mienszewików

Redakcji "Iskry" udało się doprowadzić do skutku drugi kongres SDPRR w Brukseli oraz w Londynie w roku 1903. Jednak redaktorzy oraz zwolennicy "Iskry" niespodziewanie podzielili się w trakcie obrad na dwie frakcje: bolszewików, skupionych wokół Lenina, i mienszewików, popierających Martowa. Zasulicz zasiliła szeregi tych drugich. Powróciła do Rosji po rewolucji w 1905 roku. Jednak jej zainteresowanie sprawami polityki rewolucyjnej znacznie zmalało. W czasie I wojny światowej była zwolenniczką interesów narodowych Rosji, a w roku 1917 wyrażała się niepochlebnie na temat rewolucji październikowej. Zmarła w Piotrogrodzie 8 maja 1919 r.

W swojej książce pt. "Lenin", Lew Trocki, który w 1903 r. w Londynie reprezentował zbliżone do Zasulicz poglądy polityczne, napisał:

"Zasulicz była ciekawą i atrakcyjną osobowością. Pisała bardzo powoli i cierpiała na ból istnienia... Włodzimierz Ilicz powiedział kiedyś do mnie: 'Wiera Iwanowna nie pisze, ona składa mozaikę'. I w rzeczywistości zapisywała ona każde zdanie osobno, spacerowała powoli po pokoju, szurała swoimi butami, nieustannie paliła ręcznie robione papierosy, rozrzucała dookoła niedopałki, na wszystkie siedzenia oraz stoły i oprószała popiołem swoją kurtkę, ręce, rękopisy, herbatę w szklance i sporadycznie swoich gości. Do końca życia pozostała radykalną intelektualistką, w której umyśle los zaszczepił marksizm. Artykuły Zasulicz pokazują, że przyswoiła ona sobie w niesamowitym stopniu teoretyczne założenia marksizmu. A moralne podstawy polityczne rosyjskich radykałów lat 70. [XIXw.] pozostały w jej umyśle nietknięte aż do śmierci."