Lew Dawidowicz Trocki, właśc. Лейба Давидович Бронштейн, Lejba Dawidowicz Bronsztejn (ur. 7 listopada [26 października st.st.] 1879 w Janówce w guberni chersońskiej, zm. 21 sierpnia 1940 w Meksyku) – rewolucjonista rosyjski, jeden z twórców i przywódców RFSRR i ZSRR. Przewodniczący Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego w Piotrogrodzie w czasie rewolucji październikowej, członek Biura Politycznego RKP(b) i WKP(b), komisarz ludowy spraw zagranicznych RFSRR, następnie komisarz ludowy wojny i marynarki wojennej w rządzie RFSRR i ZSRR (do 1925). Konkurent Józefa Stalina do objęcia władzy po śmierci Włodzimierza Lenina. L. Trocki został zamordowany z polecenia J. Stalina, Sekretarza Generalnego WKP(b).

Życiorys

 

9 letni Trocki, 1888  

Dom rodziców Trockiego w mieście Chersoń, 2008

 

Trocki, 1897

 

Trocki podczas zesłania na Syberię, 1900

 

Trocki z córką Niną we Francji, 1915

 

Postanowienie o deportacji Trockiego, styczeń 1929

 

Przybycie Trockiego do Piotrogrodu, 4 maja 1917

 

Wizerunek Trockiego na polskim plakacie propagandowym z lipca 1920

 

Grób Trockiego w Coyoacán

 

Pokój, w którym dokonano zamachu na Trockiego

 

Urodzony w zamożnej żydowskiej rodzinie chłopskiej jako piąte z ośmiorga dzieci (czworo z nich zmarło już w wieku dziecięcym). W jego domu rodzinnym używano mieszanki języka rosyjskiego i ukraińskiego (surżyk). Jego rodzice byli ateistami i nie używali jidysz.

Początek działalności w ruchu robotniczym

Ukończył z wyróżnieniem szkołę realną im. Św. Pawła w Odessie, planował studiować matematykę, jednak w 1897 zaangażował się w rodzący się w Rosji ruch robotniczy. Założył razem z kilkoma przyjaciółmi i pierwszą żoną, Aleksandrą Sokołowską, Południoworosyjski Związek Robotniczy, co uważa się za początek działalności rewolucyjnej Trockiego. W 1898 organizacja została wykryta i rozbita, a on wraz z innymi działaczami aresztowany. W 1900 został skazany na zesłanie na Syberię do miejscowości Ust'-Kut w pobliżu jeziora Bajkał. W tym okresie podobnie jak wielu ówczesnych opozycjonistów przyjął nom de guerre "Lew Trocki".

W 1902 uciekł stamtąd do zachodniej Europy, posługując się fałszywym paszportem na nazwisko Trocki. W Londynie poznał m.in. Włodzimierza Lenina, który już wcześniej dostrzegł w Trockim obiecującego dziennikarza marksistowskiego i planował wciągnąć go do redakcji Iskry, oficjalnego organu Socjaldemokratycznej Partii Rosji. Obaj działacze szybko jednak się ze sobą poróżnili. Trocki nie popierał leninowskiej wizji monolitycznej partii i poparł na II zjeździe frakcję mienszewików.

W 1905 powrócił sekretnie do Rosji, by wziąć aktywny udział w rewolucji (notabene jako jedyny z ważniejszych rosyjskich działaczy socjalistycznych). Był ostatnim przewodniczącym Piotrogrodzkiej Rady Robotniczej, wzywał do obalenia caratu poprzez strajk generalny. Po klęsce rewolucji skazany na dożywotnią katorgę w kolonii karnej w Obdorsku, jednak w 1907 udało mu się uciec do Szwajcarii.

Opozycja wobec I wojny światowej

Wkrótce po wybuchu I wojny światowej przeniósł się z Zurychu do Paryża, gdzie podjął pracę w redakcji rosyjskojęzycznego dziennika "Nasze Słowo". Zdecydowanie występował przeciwko wojnie i postawie kierownictwa Drugiej Międzynarodówki i większości socjalistów europejskich, którzy przeszli na pozycje patriotyczne i popierali władze swoich krajów w konflikcie. Podczas konferencji socjalistów w Zimmerwaldzie we wrześniu 1915 r. odegrał istotną rolę, m.in. był autorem tekstu deklaracji końcowej. We wrześniu 1916 r. władze francuskie, na prośbę sojuszniczej Rosji, zamknęły redakcję "Naszego Słowa" i postanowiły wydalić Trockiego z kraju. Próbując za wszelką cenę uniknąć wydalenia do Rosji, Trocki trafił do Hiszpanii i stamtąd do Nowego Jorku (w styczniu 1917). Po wybuchu rewolucji lutowej wrócił do Rosji, z krótkim przystankiem w obozie dla jeńców wojennych w Amherst w Kanadzie.

W Piotrogrodzie Trocki natychmiast podjął intensywną działalność polityczną, ostro krytykując kolejne rządy i występując w obronie Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Należał wówczas do tzw. frakcji międzydzielnicowców (ros. miezrajoncy), odrębnej od frakcji bolszewickiej i mienszewickiej SDPRR. Po rozruchach lipcowych 23 lipca trafił do więzienia ze sfabrykowanymi zarzutami o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Więzienie opuścił 4 września. Przystąpił do bolszewików we wrześniu 1917 r., by od razu znaleźć się w Komitecie Centralnym SDPRR(b). W miesiącach poprzedzających Rewolucję Październikową Trocki był jednym z jej "kół napędowych" – zręcznym mówcą, bardzo popularnym wśród robotników i żołnierzy, a także organizatorem politycznym o rosnących wpływach.

23 września został wybrany na przewodniczącego Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. W październiku odegrał kluczową rolę w przygotowaniu i przeprowadzeniu zbrojnego przewrotu, jako przewodniczący Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego i w zakresie polityczno-agitacyjnym (w decydującym okresie przemawiał na wielu wiecach i zebraniach). Był wówczas jednym z kilku czołowych przywódców bolszewickich.

Okres po rewolucji październikowej

Po rewolucji październikowej, jako ludowy komisarz spraw zagranicznych, negocjował brzeski traktat pokojowy, a następnie był komisarzem spraw wojskowych i morskich i głównym organizatorem Armii Czerwonej. 4 września 1918 jako komisarz wojny i marynarki wojennej stanął na czele Rady Wojennej RFSRR.

Po śmierci Lenina (1924) pozostawał w ostrym konflikcie ze Stalinem spowodowanym walką o sukcesję po Leninie i walką z rozrastającą się w ZSRR biurokracją. Dostrzegał degenerację ideową, do jakiej dochodziło w partii bolszewickiej, upadek wewnątrzpartyjnej dyskusji i rosnącą rozbieżność między ideałami socjalistycznymi a dążeniami wielu nowo wstępujących członków. W licznych artykułach prasowych i książce Platforma Lewicowej Opozycji domagał się walki z tymi problemami, których uosobieniem dla niego był Józef Stalin. Wokół haseł Trockiego uformowała się nieformalna frakcja w WKP(b) określana jako Lewicowa Opozycja. Poniósł jednak klęskę. W 1925 musiał odejść z komisariatu wojny, (zastąpiony na krótko przez Michaiła Frunzego, a po jego śmierci przez stalinowca Klimenta Woroszyłowa), w 1926 usunięto go z Biura Politycznego, a w listopadzie 1927, po próbie zorganizowania bloku wraz Zinowiewem i Kamieniewem i demonstracjach zwolenników w dniu 7 listopada 1927, został usunięty z WKP(b). Kilka miesięcy później znalazł się na wygnaniu w Ałma-Acie. Jego zwolennicy i sprzymierzeńcy zostali wydaleni z WKP(b) i poddani przez OGPU policyjnym prześladowaniom.

Okres dysydencki

W styczniu 1929 został deportowany z ZSRR na podstawie uchwały Biura Politycznego WKP(b), za "działalność kontrrewolucyjną", a w 1932 pozbawiony obywatelstwa ZSRR. Przebywał na emigracji w Turcji, która jako jedyna zgodziła się go przyjąć (na wyspie Prinkipo (Büyükada)), a następnie w Norwegii, Francji i Meksyku. Z zagranicy toczył walkę ze Stalinem. Stworzył Biuletyn Opozycji jako stałe wydawnictwo periodyczne relacjonujące i komentujące wydarzenia w ZSRR. Krytykował dyktaturę Stalina jako zdradę ideałów rewolucji i wynaturzenie istoty państwa radzieckiego. Komentował również bieżące wydarzenia w polityce międzynarodowej, analizując m.in. przebieg rewolucji hiszpańskiej, rozwój faszyzmu, narodowego socjalizmu i upadek demokracji w Europie Środkowej.

Przez cały okres emigracyjny był tropiony przez radzieckich tajnych agentów, którzy starali się śledzić każdy jego krok i donosić o nim Stalinowi. Już po jego wyjeździe z ZSRR i okresie pobytu w Turcji śledzili go agenci NKWD pochodzenia litewskiego znani w USA (w której do 1961 byli radzieckimi szpiegami) jako Jack i Robert Soble, Trocki podejrzewając spisek zerwał z nimi kontakt w 1932 roku. Trocki nie zdawał sobie sprawy, ilu z jego sekretarzy, pomocników itp. miało związki z NKWD. Co najmniej trzykrotnie radzieckie służby bezpieczeństwa usiłowały pozbawić go życia – pozorując pożar jego willi na wyspie Prinkipo (Büyükada), a następnie domu pod Paryżem oraz organizując zmasowany atak z użyciem broni maszynowej na jego dom w Meksyku w kwietniu 1940.

14 lutego 1938 w niejasnych okolicznościach w szpitalu w Paryżu zmarł syn Trockiego – Lew Siedow, prawdopodobnie skrytobójczo zamordowany przez agenta INO NKWD. W podobny sposób zginęła właściwie cała rodzina Trockiego, oprócz jego drugiej żony Natalii Siedowej i wnuka.

W 1938 utworzył IV Międzynarodówkę.

Śmierć

20 sierpnia 1940 został zamordowany na rozkaz Stalina w miejscu swego zamieszkania - w willi w Coyoacán (w mieście Meksyk) przez agenta NKWD Ramóna Mercadera. Mercader uderzył z zaskoczenia czekanem w tył głowy Trockiego, który pracował wówczas przy biurku nad biografią Stalina. Zamachowca aresztowano. Trocki, ciężko ranny w głowę, zmarł w szpitalu 26 godzin po zamachu. Jego pogrzeb w Meksyku zgromadził 300 tysięcy osób. Zamachowiec został skazany na karę 20 lat pozbawienia wolności. Rezydencję Trockiego przekształcono w muzeum.

Trocki nie został nigdy oficjalnie zrehabilitowany w ZSRR, jak wielu innych działaczy zamordowanych z rozkazu Stalina. Niemniej w latach 80. wydano pamiątkowy znaczek z jego postacią, a w 1987 zniesiono zakaz publikacji i posiadania jego książek.

Życie prywatne

Miał czworo dzieci: z pierwszą żoną dwie córki – Zinaidę (w 1933 popełniła samobójstwo w Berlinie) i Ninę (w 1928 zmarła na gruźlicę w ZSRR), a z drugiego małżeństwa z N. I. Siedową dwóch synów – Lwa Siedowa i Siergieja Siedowa (w 1937 stracony w ZSRR). W 1937 meksykańska malarka Frida Kahlo udostępniła Trockiemu i jego żonie swój dom w Coyoacán. Kahlo miała romans z radzieckim politykiem.

Poglądy

 

Twórca teorii permanentnej rewolucji, na podstawie analizy sytuacji w carskiej Rosji doszedł do wniosku, że dokonanie rewolucji socjalistycznej w jednym kraju jest niemożliwe, gdyż gospodarka pojedynczego kraju, zwłaszcza zacofanego, nie ma szans w warunkach globalnego kapitalizmu. Dlatego konieczne było dokonanie takiej rewolucji w wielu krajach, drogą społecznych oddziaływań (wybuch rewolucji w jednym kraju zachęca do wystąpienia robotników innych państw) i poprzez działalność partii lewicowych. Jeżeli rewolucja ograniczy się do jednego państwa, nie ma szans na utrzymanie się.

Wszystkie jego utwory objęte były w 1951 roku zapisem cenzury w Polsce, podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek.

Wybrane dzieła

• Prawda o Rosji Sowieckiej (1928, wyd. pol. 1929)
• Moje życie (1929, wyd. pol. 1930)
• Historia rewolucji rosyjskiej (t. 1–2 w l. 1931–1933, wyd. pol. 1932–1934)
• Zbrodnie Stalina (1937, wyd. pol. 1937)
• Zdradzona rewolucja. Czym jest ZSRR i dokąd zmierza? (1936, wyd. pol. 1991)
• Agonia kapitalizmu a zadania Czwartej Międzynarodówki (Program Przejściowy) (1938, wyd. pol. 1990)

Literatura i film

• Śmierć Trockiego jest tematem filmu Josepha Loseya Zabójstwo Trockiego (L'Assassinat de Trotsky), w którym tytułową rolę zagrał Richard Burton, zaś w Ramona Mercadera wcielił się Alain Delon.
• Trocki pojawia się w filmie Frida z 2002, gdzie gra go Geoffrey Rush.
• O śmierci Trockiego opowiada humoreska Davida Ivesa Variations on the death of Trotsky.
• Trocki pojawia się na obrazach meksykańskiego malarza i komunisty Diego Rivery.
• Po krótkotrwałym romansie z Fridą Kahlo Trocki otrzymał od niej "Autoportret dedykowany Lwu Trockiemu", na którym widoczna jest dedykacja: "Lwu Trockiemu, z całą moją miłością, dedykuję ten obraz, dnia 7 listopada 1937 r. Frida Kahlo w Saint Angel, Meksyk".
• Trocki był pierwowzorem postaci Snowballa w Folwarku zwierzęcym oraz Emmanuela Goldsteina w Roku 1984.
• Trocki jest wspomniany w piosence zespołu The Stranglers – "No More Heroes"
• W Polsce istnieje grupa muzyczna pod nazwą Trocki – zespół jest silnie związany z ruchem anarchistycznym i ekologicznym, charakteryzuje się radykalnymi tekstami poruszającymi kwestie szeroko pojętej wolności oraz problemów świata w dobie globalizacji.
• Lew Trocki prawdopodobnie był pierwowzorem dla postaci Abadonny w powieści Bułhakowa Mistrz i Małgorzata, zaś w powieści Biała gwardia utożsamiany jest z apokaliptycznym aniołem Abaddonem.