Andriej Januariewicz Wyszynskij (Andrzej Wyszyński) (ur. 10 grudnia 1883 w Odessie, zm. 22 listopada 1954 w Nowym Jorku), radziecki działacz ruchu robotniczego, prawnik, stalinowski prokurator i dyplomata. Polak z pochodzenia.

Оjciec - January Wyszyński s.Feliksa, parafianin katolickiej parafii Najświętszej Maryi Panny w Baku, właściciel apteki przy ul.Koliubakińskiej w Baku; matka - nauczycielka muzyki. Wkrótce po urodzeniu jego rodzina przeniosła się z Odessy do Baku.

Od 1903 członek SDPRR, mienszewik, od 1920 członek RKP(b). Mienszewik Wyszynski przystał do bolszewików w 1920, gdyż tylko w ich szeregach mógł zrobić karierę. Generał Orłow opowiadał, jak w latach dwudziestych pracował z Wyszynskim w prokuraturze. Orłow nienawidził Wyszynskiego i z satysfakcją opisał pogardę, jaką darzyli eks-mienszewika jego koledzy – starzy bolszewicy. Pogardę wzbudzało wszystko, nawet "dobre maniery, przypominające carskiego oficera". Sam Orłow jednak przyznaje, że Wyszynski był "jednym z najzdolniejszych i znakomicie wykształconych prokuratorów".

Rektor uniwersytetu moskiewskiego w latach 1925–1928, inicjator metod "fizycznego oddziaływania" (tj. tortur), w swej pracy Sądownictwo ZSRR (1936) stwierdził, iż prawo musi podlegać praktyce politycznej. Współautor teorii mówiącej, że w ZSRR automatycznie wzrasta świadomość człowieka, wobec tego, jako bardziej świadomy, w razie przestępstwa zasługuje na większą karę. Teoria ta współgra z sugestiami radzieckich psychologów odrzucających, w całkowitej sprzeczności z marksizmem, determinizm środowiska i akcentujących pełną odpowiedzialność jednostki za swe czyny, w zgodzie z "planowaną wolną wolą".

Od 1931 prokurator Rosyjskiej FSRR, a w lipcu 1935 Wyszynski, przyszły główny oskarżyciel w procesach moskiewskich, został awansowany na stanowisko prokuratora generalnego ZSRR, zastępując Nikołaja Krylenkę. Ten wczorajszy wróg bolszewików, który w 1917 roku żądał aresztowania Lenina jako niemieckiego szpiega i zdrajcy, oskarżał teraz o zdradzenie Lenina i szpiegostwo… zwycięskich wodzów partii bolszewickiej. Tym razem skutecznie – wszystkich rozstrzelano.

Oskarżyciel w głównych procesach politycznych w ZSRR, m.in. w tzw. szachtyńskim (1928), oskarżono wówczas o sabotaż pięćdziesiąt osób: wiele z nich "przyznało się". Jedenastu z nich skazano na śmierć i na pięciu z nich wyroki wykonano. Był to debiut Wyszynskiego w roli oskarżyciela publicznego; tzw. prompartii (1930) – zarzuty były groteskowe, ale winę oskarżonych uznano za przesądzoną jeszcze przed rozpoczęciem rozprawy. Wśród organizacji, domagających się kary śmierci, znalazła się Akademia Nauk ZSRR, a półmilionowy tłum robotników, który w trakcie procesu przewinął się przed salą rozpraw, wznosił okrzyki: "Śmierć! Śmierć! Śmierć!" Proces, w czasie którego składowi orzekającemu przewodniczył Wyszynski, rozpoczął się od powtórzenia przez podsądnych przyznania się do winy i zeznań wbitych im do głów w OGPU. Pięciu spośród ośmiu skazano na śmierć; trzech procesach moskiewskich ("szesnastu" 1936, "siedemnastu" 1937, i "dwudziestu jeden" 1938). Według jego słów w latach 1936–1938 karano jedynie wykonawców zbrodni, bowiem ich inspiratorem był przebywający na wygnaniu Trocki. Wykazał się również umiejętnością manipulowania nastrojami społecznymi konkludując swą mowę z 22 sierpnia 1936: "Żądam, by tych wściekłych psów rozstrzelano, wszystkich co do jednego!", podgrzewając nastroje uniesienia i nienawiści.

Uznawany za najbardziej krwawego prokuratora w historii ZSRR. Twórca teorii, iż przyznanie się oskarżonego może stanowić decydujący dowód winy (za co otrzymał Nagrodę Stalinowską). Także w latach trzydziestych sformułował nową teorię prawa, która miała je zastąpić. Prawo – wyjaśniał – musi odzwierciedlać wolę klasy panującej, popartej siłą. W państwie socjalistycznym odzwierciedlało ono wolę proletariatu i zamiast zanikać, było wyrazem woli całego narodu, popartej siłą państwa.[1]

Wyszynski był też autorem masowej czystki (1937), przeprowadzonej w centrum i terenowych oddziałach Prokuratury Generalnej. Przygotowując grunt do likwidacji Jeżowa (1938), Stalin powołał specjalną komisję, która miała przeprowadzić śledztwo w szeregach NKWD. W jej skład weszli sekretarz KC Georgij Malenkow, przewodniczący Sownarkomu (Rady Komisarzy Ludowych) Wiaczesław Mołotow, prokurator generalny ZSRR Andriej Wyszynski i Beria.

Wiosną 1939 Wyszynski stracił posadę prokuratora generalnego ZSRR, co nie było zaskakujące, ponieważ to on prowadził najbardziej spektakularne procesy pokazowe. Miał jednak sporo szczęścia, gdyż nie został aresztowany, lecz po prostu przeniesiony na niższe stanowisko.

W czerwcu 1940 po przerzuceniu znacznej ilości wojsk do państw bałtyckich, władze radzieckie dokonały następnego posunięcia i zaaranżowały w nich wybory, by zastąpić istniejące rządy reżimami uległymi wobec Moskwy. Wyszynski wyjechał na Łotwę, aby nadzorować zmianę rządu.

W latach 1939–1944 wiceprzewodniczący Rady Komisarzy Ludowych, a jednocześnie od 1940 wicekomisarz spraw zagranicznych.

W 1945 realizując politykę ZSRR, wiceminister spraw zagranicznych Wyszynski wystosował ultimatum do rządu rumuńskiego, pod którego naciskiem król Michał zmuszony został do zdymisjonowania rządu Radescu i uznania Frontu Narodowo-Demokratycznego, pod kierownictwem Grozy, w którym komuniści otrzymali trzy teki, w tym ministerstwo spraw wewnętrznych. W latach 1949–1953 minister spraw zagranicznych. Po śmierci Stalina ministrem spraw zagranicznych ZSRR ponownie został Mołotow, a Wyszynski objął stanowisko szefa delegacji ZSRR przy ONZ, na którym pozostał do śmierci; również od 1949 reprezentował ZSRR w Radzie Ministrów Spraw Zagranicznych, jednak nie miał uprawnień do odstępowania od otrzymanych instrukcji bez uprzedniego skonsultowania się ze Stalinem.

Natychmiast po wojnie we wszystkich państwach satelickich powstały rozległe struktury służb bezpieczeństwa. Ich funkcjonariusze byli wybierani przez Berię oraz jego ludzi i odpowiedzialni bezpośrednio przed Moskwą. Jesienią 1947 roku utworzono Komitet Informacji podlegający Radzie Ministrów, a obejmujący I Zarząd Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego oraz wywiad wojskowy GRU. Chodziło o usprawnienie procesu zbierania informacji i dostosowanie go do potrzeb polityki zagranicznej, a także o stworzenie organizacyjnego odpowiednika nowo utworzonej CIA. Na czele KI stał początkowo Mołotow, a później Wyszynski.

Reprezentował stronę radziecką 20 stycznia 1950, podczas rozmów z delegacją Chin, której przewodził minister spraw zagranicznych Zhou Enlai.

Zmarł w Nowym Jorku. Pochowany na Placu Czerwonym przy murze kremlowskim.

Po XX Zjeździe KPZR w 1956 roku Wyszynski był "pośmiertnie represjonowany"; jego kontynuatorzy zostali pozbawieni przywilejów państwowych, a jego prace teoretyczne przestały być oficjalnie używanymi podręcznikami dla prawników.

***