Mikołaj II Aleksandrowicz Romanow, ros. Николай II, Николай Александрович Романов (ur. 6 maja/18 maja 1868 w Sankt Petersburgu, zm. w nocy z 16 na 17 lipca 1918 w Jekaterynburgu) – ostatni car Rosji, panujący w latach 1894-1917. Koronowany w Moskwie 14 maja/26 maja 1896; syn Aleksandra III z dynastii Romanowów i jego żony carycy Marii Fiodorowny. Święty prawosławny.

Dzieciństwo

Mikołaj Aleksandrowicz Romanow urodził się 6 maja 1868 w pałacu carskim w Petersburgu jako pierwsze z pięciorga dzieci następcy tronu carskiego Aleksandra Aleksandrowicza Romanowa i jego żony Marii Fiodorowny. W dniu jego urodzin w Rosyjskim Kościele Prawosławnym przypadało wspomnienie św. Hioba, co Mikołaj II traktował w dorosłym życiu jako złą wróżbę, często powtarzając urodziłem się w dniu cierpiącego Hioba. Miał trzech braci: Aleksandra (zmarłego jako roczne dziecko), Jerzego i Michała oraz siostry Ksenię i Olgę. Dzieci Aleksandra III, na jego osobiste życzenie, były wychowywane z największą możliwą prostotą. Następca tronu, a od 1881 car twierdził, iż chce „mieć normalne rosyjskie dzieci, a nie cieplarniane roślinki”. Następca tronu i jego rodzeństwo spali na twardych łóżkach i myli się w zimnej wodzie, zaś plan każdego dnia był szczegółowo opracowany przez rodziców. Aleksander III w niewielkim stopniu zajmował się wychowaniem dzieci, o wiele więcej czasu poświęcała im caryca Maria. Mikołaj dorastał w poczuciu głębokiego respektu wobec ojca, podczas gdy matka bywała wobec niego nadopiekuńcza. Mimo tego Mikołaj miał do matki bezgraniczne zaufanie, co utrzymało się u niego przez całe życie. Dominująca pozycja ojca w rodzinie mogła skutkować wyrobieniem u Mikołaja postawy ukrywania swoich uczuć i niezdolności do samodzielnego podejmowania decyzji, zwłaszcza że to jemu, jako najstarszemu, Aleksander stawiał największe wymagania.

Dzieci Aleksandra III były wychowywane w prawie całkowitej izolacji od świata zewnętrznego. Zwłaszcza Mikołaj (zwany Niki), chorowity w pierwszych latach życia, pozostawał pod szczególną opieką matki i osobistej niani. Do trzynastego roku życia mieszkał z rodziną w Pałacu Aniczkowskim w Petersburgu, następnie – w pałacu w Gatczynie. Z rodzeństwa najbliższy był mu o trzy lata młodszy Jerzy Aleksandrowicz Romanow. Jako dziecko Mikołaj wykazywał zdolności plastyczne, uczył się również języka angielskiego, francuskiego i niemieckiego. Mikołaj wykazywał duże chęci do nauki i chętnie czytał, chociaż zdaniem prywatnych nauczycieli większe zdolności wykazywał jedynie w dziedzinie historii i języków obcych, miał natomiast niechętnie odnosić się do faktu bycia najstarszym synem carewicza Aleksandra, a więc potencjalnym następcą tronu po śmierci swojego dziadka Aleksandra II.

W 1881 Aleksander II zginął w zamachu; Mikołaj został w tym momencie następcą tronu. Program jego prywatnego kształcenia został rozszerzony o matematykę, ekonomię polityczną, historię, literaturę, geografię, podstawy prawa, teoretyczną wiedzę o wojskowości, a od 1887 także ćwiczenia wojskowe. Dotychczasowi nauczyciele Mikołaja zostali zastąpieni przez starannie wybranych specjalistów w tych dziedzinach: historyka Wasilija Kluczewskiego, ministra finansów Nikołaja Bunge i profesora prawa Michaiła Kapustina, zaś głównym wychowawcą carewicza został Konstantin Pobiedonoscew. W 1890 jego edukację uznano za zakończoną; pod względem wszechstronności dyscyplin, w jakich carewicz poszerzał wiedzę, był najstaranniej wykształconym z carów rosyjskich.

Mikołaj od pierwszych lat wychowywany był w duchu głęboko religijnym i miał szczerze interesować się doktryną prawosławną. Z dzieciństwa wyniósł również zainteresowanie literaturą rosyjską; jako nastolatek sam pisał opowiadania, głównie o charakterze satyrycznym. Ponadto od 1 stycznia 1882 do końca życia regularnie prowadził pamiętnik.

Mając szesnaście lat Mikołaj został formalnie uznany za pełnoletniego. 6 maja 1884 w czasie stosownej uroczystości w Pałacu Zimowym carewicz złożył przysięgę wierności ojcu-carowi, a następnie przysięgę wojskową na sztandar pułku kozackiego, którego był członkiem tytularnym.

Młodość

Trzy lata później carewicz Mikołaj otrzymał stopień wojskowy porucznika i został włączony do składu Preobrażeńskiego Pułku Gwardii. Przez dwa miesiące mieszkał razem z innymi żołnierzami w koszarach. W kolejnych latach otrzymywał honorowo kolejne wysokie tytuły wojskowe: został komendantem I Baterii Kawalerii Gwardyjskiej i dowódcą Szwadronu Huzarów Gwardyjskiego Pułku Carskiej Wysokości. Był również tytularnym dowódcą V Austriacko-Węgierskiego Pułku Ułanów, którą to rangę otrzymał od cesarza Franciszka Józefa I. 17 października 1888 wyszedł cało z wypadku kolejowego, w czasie którego wykoleił się carski pociąg (zginęły 22 osoby).

Młody Mikołaj Aleksandrowicz prowadził ożywione życie towarzyskie, natomiast nie przejawiał żadnego zainteresowania polityką. Chcąc wdrożyć następcę tronu do jego przyszłych obowiązków, Aleksander III powołał go w dniu jego 21. urodzin do rady ministrów i do Rady Państwa. Mikołaj uczestniczył w posiedzeniach tych ciał, jednak rzadko zabierał głos, a wielu przekazywanych mu dokumentów – jak zanotował w pamiętniku – w ogóle nie czytał.

W 1890 dwudziestodwuletni Mikołaj nawiązał znajomość z tancerką Matyldą Krzesińską. Według Elisabeth Heresch był to jego pierwszy poważny związek z kobietą. Carewicz poznał Krzesińską w czasie dyplomowego spektaklu wychowanków dworskiego teatru, po zakończeniu którego występujące artystki zostały zaproszone do stołu razem z rodziną carską. Mikołaj był zauroczony młodą kobietą, jednak szczegóły ich znajomości nie są znane. Wiadomo jedynie, że kilkakrotnie spotykali się za kulisami Teatru Maryjskiego. Według Edwarda Radzinskiego sam Aleksander III zainspirował tę znajomość. Uznając, że dorastający syn – podobnie jak jego bracia – prędzej czy później nawiąże romans z kobietą, z którą nie będzie mógł się ożenić, sam znalazł odpowiednią kandydatkę. Również ojciec nakazał jednak carewiczowi przerwać tę znajomość, co Mikołaj uczynił. Według większości biografów Mikołaja już w tym okresie był on poważnie zainteresowany księżniczką heską Alicją, którą poznał w 1884 na ślubie wielkiego księcia Sergiusza Aleksandrowicza z jej siostrą Elżbietą. Mikołaj miał wtedy szesnaście lat i był cztery lata starszy od Alicji. Po raz drugi Mikołaj widział ją dopiero trzy lata później, jednak w swoim dzienniku zapisał, że jest zakochany w księżniczce heskiej. Jego zainteresowanie Alicją zostało dostrzeżone i skrytykowane przez rodziców, którzy uważali ją za niezbyt dobrą partię.

Chcąc dopełnić edukacji syna, Aleksander III wysłał go w październiku 1890 w podróż zagraniczną przez Egipt, Indie, Cejlon, Syjam, Singapur i Japonię, gdzie carewicz miał poznawać kulturę odwiedzanych państw i odbywać oficjalne wizyty. Car świadomie zdecydował się nie wysyłać syna na Zachód Europy, lecz na obszar, który uważał za cel rosyjskiego oddziaływania cywilizacyjnego. Podróż została przerwana w Japonii, gdzie Mikołaj został zaatakowany przez policjanta mieczem samurajskim i ranny w głowę. Cesarzewicz powrócił wówczas do kraju przez Zabajkale i Syberię. W maju 1891 we Władywostoku wziął udział w uroczystym rozpoczęciu budowy Kolei Transsyberyjskiej.

Małżeństwo i wstąpienie na tron

Poszukiwania odpowiedniej małżonki dla przyszłego cesarza Rosji rozpoczęły się w 1889. Jako pierwsza kandydatka wymieniana była Małgorzata, młodsza siostra cesarza niemieckiego Wilhelma II. Ostatecznie została ona odrzucona z powodu obaw o stan zdrowia i odmowy zmiany wyznania z luterańskiego na prawosławne. Ten drugi powód stał się również przyczyną niepowodzenia starań rodziny carskiej o ślub cesarzewicza Mikołaja z Heleną, córką hrabiego Paryża. Rodzice Mikołaja pragnęli przy tym, by przyszłe małżeństwo ich syna było nie tylko korzystne pod względem dynastycznym, ale i szczęśliwe.

W latach 1892-1894 Mikołaj kontynuował romans z Matyldą Krzesińską, równocześnie deklarując uczucie do Alicji Heskiej i dążąc do przekonania rodziców do zaakceptowania tego związku. Przekonywał również księżniczkę heską do przyjęcia prawosławia, czemu ta początkowo stanowczo się przeciwstawiała. Ostatecznie Alicja zgodziła się na zmianę wyznania i 7 kwietnia 1894 zostały oficjalnie ogłoszone jej zaręczyny z cesarzewiczem Rosji. W październiku tego samego roku Alicja została przedstawiona carowi Aleksandrowi III – w tym celu udała się do rezydencji Romanowów w Liwadii. W tym samym czasie stan zdrowia ojca Mikołaja II pogorszył się na tyle, że carewicz objął w jego zastępstwie większość obowiązków państwowych. 20 października (1 listopada) 1894 Aleksander III zmarł. Tego samego dnia Mikołaj został ogłoszony jego następcą i przyjął od członków najbliższej rodziny oraz obecnych w Liwadii urzędników i wojskowych przysięgę wierności.

13 (1) listopada 1894 trumna z ciałem Aleksandra III dotarła do Petersburga; jej wjazdowi towarzyszył przejazd nowego cara z narzeczoną. Tydzień później odbył się ślub cara i jego narzeczonej, która po konwersji na prawosławie przyjęła imię Aleksandry Fiodorowny. Koronacja cesarska Mikołaja II odbyła się natomiast dopiero 26 (14) maja 1896, po upływie okresu żałoby po zmarłym Aleksandrze III. Uroczystości w soborze Zaśnięcia Matki Bożej w Moskwie przewodniczył metropolita petersburski i ładoski Palladiusz.

Rządy 1894-1905

Istnieją przesłanki dla twierdzenia, że Mikołaj II bezpośrednio po objęciu władzy rozważał powrót do liberalnej polityki swojego dziadka Aleksandra II. Z czasem jednak, ulegając wpływom głównego ideologa rosyjskiego konserwatyzmu Konstantina Pobiedonoscewa, opowiedział się po stronie tradycyjnego samowładztwa. 29 (17 stycznia) 1895, w czasie spotkania z delegacją ziemstw, wojsk kozackich, szlachty i miast, nazwał nadzieje przedstawicieli ziemstw na udział w rządzeniu państwem "bezsensownymi marzeniami". Jak pisze Sobczak:

Wydaje się, że w rzeczywistości Mikołaj II w chwili objęcia tronu nie miał jeszcze jasno sprecyzowanego programu polityki wewnętrznej poza chęcią najlepszego służenia potrzebom i wielkości Rosji oraz swojej dynastii, co w jego rozumieniu było tożsame. Styl jego rządów można generalnie scharakteryzować jako przede wszystkim pragmatyczny (...). W życiu codziennym mniej lub bardziej racjonalne jego posunięcia i postanowienia wypływały ze zmieniających się sytuacji

Początek panowania Mikołaja II jest związany z masową tragedią, jaką była panika na Chodynce w czasie festynu ludowego towarzyszącego koronacji nowego cesarza. Jej ofiarą padło 1389 osób, zaś 1301 zostało rannych.

W polityce zagranicznej nie bez wahań kontynuował zawarte przez ojca przymierze z Francją i dążył do rozszerzenia wpływów rosyjskich na Bałkanach i w Azji. Nie godził się na żadną formę autonomii dla Kraju Nadwiślańskiego, jak od 1867 określano Królestwo Polskie.

W 1904 r. wypowiedział Japonii wojnę, która była pasmem klęsk wojsk carskich i zakończyła się w 1905 zwycięstwem Japonii. Wywołało to protesty społeczne i żądania przeprowadzenia reform. 22 stycznia 1905 wojsko krwawo rozproszyło pokojową demonstrację w Petersburgu, zorganizowaną przez Gieorgija Gapona. Dokładna liczba ofiar nie jest znana, podawane są dane o zabitych i rannych od 400 do 5000. Car przebywający podczas zajść poza Petersburgiem, w Carskim Siole, po powrocie przyjął 19 stycznia zorganizowaną przez władze delegację robotników, którą według cytatu z gazety Nowosti dnia "uszczęśliwił" określeniem zdarzeń jako bolesnych, ale i buntowniczych. Zajścia Krwawej niedzieli bezpośrednio poprzedziły wybuch rewolucji roku 1905. W konsekwencji Mikołaj II zmuszony był poczynić pewne ustępstwa. 6 sierpnia 1905 wydał manifest powołujący do życia Dumę Państwową, która w założeniu miała być jedynie organem doradczym cara. 30 października wydał tzw. manifest październikowy, znoszący część ustaw represyjnych, m.in. pozwolił wtedy na przywrócenie języka polskiego w szkolnictwie Kongresówki. Wprowadził też wolności obywatelskie, m.in. wolność wyznania, wolność słowa, wolność stowarzyszeń. 23 kwietnia 1906 nadał Rosji konstytucję, która gwarantowała carowi prawo weta ustaw głosowanych w Dumie.

Od 1907 coraz większe wpływy na dworze Mikołaja zdobywał Grigorij Rasputin, który miał w opinii pary carskiej ratować życie choremu na hemofilię następcy tronu.

Zmuszony przez Dumę Państwową i część wyższej generalicji armii czynnej do abdykacji 15 marca 1917 zrobił to w imieniu swoim i syna carewicza Aleksego na rzecz swojego brata, wielkiego księcia Michaiła, który jednak tronu nie przyjął (później został zamordowany, prawdopodobnie przez CzeKa).

Uwięzienie i śmierć rodziny carskiej

Po abdykacji Mikołaj Romanow wraz ze swoją rodziną przebywał w areszcie domowym, początkowo w pałacu w Carskim Siole. Przyczynami aresztu była ogromna nienawiść społeczeństwa rosyjskiego wobec cara i jego rodziny oraz ogromny majątek carskiej rodziny. Roczne dochody z rosyjskich posiadłości ziemskich cara szacowano ówcześnie na ok. 42 mln dolarów (równowartość ok. 1 mld dolarów obecnie). Udziały cara w amerykańskich kolejach oszacowano na równowartość obecnie ok. 9 mld dolarów. Majątek stanowiły inne składniki, w tym również ogromne zbiory sztuki. Nowy rząd demokratyczny nie zgadzał się na wyjazd cara z Rosji. Car zamierzał wyemigrować do Anglii. Rząd Tymczasowy prowadził szczegółową inwentaryzację całego majątku cara, w tym również za granicą.

Później carska rodzina była przetrzymywana w Tobolsku, a w końcu w Jekaterynburgu. W mieście tym zostali uwięzieni w domu inżyniera Nikołaja Ipatiewa – tzw. domu specjalnego przeznaczenia, otoczonym wysokim drewnianym płotem.

Decyzję o egzekucji rodziny carskiej podjęło kierownictwo bolszewików prawdopodobnie na początku lipca 1918. 12 lipca formalną decyzję o rozstrzelaniu cara podejmuje kontrolowany przez bolszewików Urałsowiet. 16 lipca zgodę wydaje na polecenie Lenina – Jakow Swierdłow, przewodniczący Ogólnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego Rad. W tym czasie spodziewano się rychłego wejścia do Jekaterynburga wojsk Korpusu czeskiego i wojsk białej armii.

16 lipca 1918 cała rodzina położyła się spać około godziny 23. Krótko po północy, już 17 lipca, dowódca domu – Jakow Jurowski obudził całą rodzinę i kazał wszystkim zejść do piwnicy, rzekomo z powodu grożącego im niebezpieczeństwa. Zgodnie z poleceniem Jurowskiego cała carska rodzina – car, jego żona, cztery córki oraz syn, a także przyboczny lekarz doktor Jewgienij Botkin oraz trzy osoby z dobrowolnej służby: kucharz Iwan Charitonow, kamerdyner Aloizij Trupp i pokojówka Anna Demidowa, znaleźli się w małym pokoiku w piwnicy domu Ipatiewa.

Jurowski zgodził się nawet przynieść dwa krzesła, na których zasiedli Aleksandra Fiodorowna oraz słabowity carewicz Aleksy. Po odczytaniu przez Jurowskiego uzgodnionego wcześniej tekstu podanego jako wyrok, wszystkie zgromadzone osoby zostały zastrzelone przez Jurowskiego, M. A. Miedwiediewa (członek kolegium Uralskiego Komitetu Centralnego), G. P. Nikulina (zastępca Jurowskiego), P. Z. Jermakowa (komendanta ochrony) i szeregowych ochroniarzy, prawdopodobnie Węgrów lub Łotyszy. Według niektórych źródeł jednym z członków plutonu egzekucyjnego był były jeniec armii austro-węgierskiej – Imre Nagy – identyfikowany czasem jako przyszły premier Węgier podczas rewolucji budapeszteńskiej w 1956 roku. Informacja ta często jest podawana w wątpliwość ze względu na popularność nazwiska Nagy na Węgrzech.

Ciała zostały następnie załadowane na samochód ciężarowy i wywiezione do lasu, na uroczysko "czterej bracia". Tam zwłoki zostały rozebrane (w czasie tej czynności na ziemię wysypywało się wiele drogocennych kamieni zaszytych w ubraniach członków rodziny carskiej), oblane kwasem, poćwiartowane i wrzucone do nieczynnych szybów, które znajdowały się na polanie. Według relacji z ekshumacji przeprowadzonej 13 lipca 1991 w kopalni, po odkryciu w niej szczątków, nie znaleziono ludzkich kości wskazujących na złożenie w niej ciał Aleksego i Anastazji lub Marii, najmłodszych potomków cara. Szczątki Aleksego i Marii zostały znalezione w 2007 roku w Rosji, potwierdziły to testy DNA zrobione w USA. Zostały pochowane z resztą rodziny carskiej.

Na jednej ze ścian piwnicznego pokoiku domu Ipatiewa znaleziono później napisany ołówkiem następujący, nieco zmodyfikowany, dwuwiersz z Heinego : "Belsatzar war in selbiger Nacht von seinen Knechten umgebracht" (Baltazar został tej nocy przez sługi swe zabity).

***