Piotr I Aleksiejewicz Wielki, ros. Пётр I Алексеевич (ur. 30 maja?/9 czerwca 1672 w Moskwie, zm. 28 stycznia?/8 lutego 1725 w Sankt Petersburgu) – car Rosji od 1689 roku, a od 1721 cesarz.

Syn Aleksego (1645-1676), z dynastii Romanowów.

Obwołany został carem przez Dumę bojarską po śmierci przyrodniego brata, bezdzietnego cara Fiodora III, wiosną 1682 roku. Pominięto przy tym prawo do tronu jego starszego brata przyrodniego, chorowitego Iwana Aleksiejewicza. W imieniu 10-letniego Piotra I rządziła przez trzy tygodnie regencja, złożona z jego matki Natalii Kiryłłownej Naryszkiny i jej rodziny. W maju stronnictwo Miłosławskich doprowadziło w Moskwie do wybuchu buntu strzelców, w efekcie którego ogłoszono współrządy dwóch nieletnich braci: Iwana V (jako „pierwszego cara”) i Piotra I (jako „drugiego cara”). W imieniu obu braci rządy regencyjne objęła ich starsza siostra, carewna Zofia Aleksiejewna. W 1689 roku, w wyniku kolejnego przewrotu, samodzielne rządy objął Piotr I oraz stronnictwo Naryszkinów.

Życie

Piotr I był synem cara Rosji Aleksego (1645–1676) i jego drugiej żony Natalii Kiryłowej Naryszkiny. Urodził się 30 maja?/9 czerwca 1672 roku o godz. 2.25 po północy, po trwającym blisko trzy doby porodzie. Chrzest Piotra odbył się w dniu 29 czerwca?/9 lipca w uroczystość św. Piotra i Pawła, w cerkwi św. Aleksego. Obrzędu dokonał patriarcha moskiewski Joachim. Rodzicami chrzestnymi byli: siostra cara Aleksego – Irena oraz najstarszy syn cara, przyszły car Fiodor (miał wówczas 11 lat).

Piotr w wieku niecałych czterech lat stracił ojca. Nie wziął udziału w jego pogrzebie. Wkrótce został odebrany spod opieki kobiet i oddany w męskie ręce. Jego opiekunem został bojarzyn Rodion Streszniew wraz z przydanymi mu do pomocy szlachcicem dumskim Tichonem Streszniewem oraz stolnikiem Timofiejewem Juszkowem.

Nie zachowały się wiarygodne informacje o pierwszych nauczycielach przyszłego cara. Wiadomo, że naukę rozpoczął pod koniec 1679 roku. Wśród pierwszych nauczycieli był zapewne Nikita Zotow, człowiek sprytny, lecz o ograniczonych horyzontach umysłowych. Wiadomo, że nauka trwała niemal cały dzień. Zotow do południa uczył cara zasad wiary i alfabetu, zaś popołudniami uczył arytmetyki i historii. Z czasem car miał styczność z nauczycielami, którzy byli światłymi ludźmi, jak np. Symeonem Połockim.

27 kwietnia?/7 maja 1682 roku o godz. 16 zmarł car Fiodor III. Jeszcze tego samego dnia, po kilkudziesięciu minutach, zwołano Sobór Ziemski. Tak szybkie zwołanie tego gremium nasuwa wniosek, czy w ogóle udało się zebrać wszystkich lub choćby większość uprawnionych do zasiadania w tym gronie. W czasie obrad soboru większość zebranych optowała za Piotrem, pojawiały się także głosy za Iwanem (przyrodnim bratem Piotra), jednakże tych, prowadzący obrady patriarcha Joachim „nie dosłyszał”. Carem został Piotr, zaś regentką jego matka. Wpływy na dworze zdobyła rodzina Naryszkinów.

Już następnego dnia rozpoczęła się rozgrywka ambitnej córki cara Aleksego, Zofii. Rozpoczęło się od teatralnego płaczu Zofii na pogrzebie cara i lamentu o zabiciu cara Fiodora, co miało za zadanie wywołanie uczucia wśród Moskwian o skrzywdzeniu Zofii i jej brata Iwana. Tymczasem w Moskwie stacjonowało 20 pułków strzeleckich. Dyscyplina wśród tych oddziałów całkowicie upadła. Po śmierci Fiodora III zażądali oni wypłaty zaległego żołdu oraz ukarania dziewięciu spośród dwudziestu dowódców oskarżanych za różne przestępstwa. Ich postulaty spełniono. Rozzuchwaleni łatwym zwycięstwem żołnierze (uwierzyli w plotkę o skrzywdzeniu Zofii i Iwana) wtargnęli na Kreml i zażądali, by Iwan został współwładcą. W czasie walk ulicznych w Moskwie, plądrowano cerkwie i pałace, zabito kilku przedstawicieli rodziny Naryszkinów, m.in. Iwana Naryszkina, która miał stać na czele spisku na życie przyszłego cara Iwana V.

Zamieszanie na dworze wykorzystała Zofia i przejęła władzę. Obiecała wypłacić żołnierzom zaległy żołd (240 tys. rubli) i każdemu dodatkowo po 10 rubli. Zarządcą wszystkich pułków mianowała popularnego wśród nich księcia Iwana Chowańskiego, a pułki weszły w skład nowej formacji – piechoty nadwornej. Rozgrywki zakończyły się ostatecznie tym, że Sobór Ziemski w dniu 26 maja (5 czerwca) zaaprobował wyrażoną przez żołnierzy piechoty nadwornej prośbą, by na tronie zasiedli wspólnie Piotr i Iwan. Ostatecznie pierwszym carem został Iwan V, zaś Piotr został drugim. W dniu 29 maja (8 czerwca) Zofia uległa prośbom żołnierzy i przyjęła propozycję Soboru, by zostać regentką.

Piotr I otrzymał staranne wykształcenie, w młodości nauczył się języka niderlandzkiego i niemieckiego, interesowały go szczególnie zagadnienia wojskowe i techniczne. Był pierwszym z carów rosyjskich, który podróżował za granicę. W 1697 roku uczestniczył incognito w wyprawie do krajów zachodnioeuropejskich pod nazwiskiem Piotr Michajłow. Odwiedził wówczas kraje Rzeszy, Holandię oraz Anglię, spotkał się z wieloma monarchami europejskimi, poznał stosunki społeczne krajów zachodnioeuropejskich, ich osiągnięcia techniczne, organizację społeczeństwa.

Po powrocie z rekonesansu zagranicznego i krwawym stłumieniu ostatniego buntu strzelców[7] Piotr I zainicjował wdrażanie szerokich reform, mających na celu unowocześnienie państwa. Wprowadzane na przestrzeni wielu lat reformy dotyczyły wojska, administracji i gospodarki państwa, a także oświaty, kultury i cerkwi. Ustanowił tabelę rang. Jako pierwsze wprowadzone zostały zmiany w zakresie obyczajowości. Bojarzy zostali przymuszeni do skrócenia szat i ogolenia bród, w ogóle brody mogli nosić tylko duchowni, chłopi i kupcy, ci ostatni za specjalną opłatą. Zaprowadzono naukę tańców zachodnich, wprowadzono palenie tytoniu itp.

Piotr I zreformował armię, przez coroczny obowiązkowy pobór do służby stałej w regularnej armii. Przy pułkach gwardyjskich utworzył szkoły kadetów, gdzie młodzi szlachcice zdobywali szlify oficerskie. Wprowadził nowy podział administracyjny, dzieląc kraj na gubernie, prowincje i dystrykty, a także zmiany w systemie zarządzania miastami, tworząc magistraty z burmistrzami na czele. Zreformował zarząd centralny państwem tworząc Senat Rządzący oraz kolegia. Na czele nowych urzędów umieszczał podległych sobie ludzi, utrwalając w ten sposób absolutyzm carski i centralizację władzy. Zbudował nową stolicę – Sankt Petersburg.

Żywo interesował się sprawami gospodarczymi, dbał o rozwój manufaktur i handlu, w obrotach z zagranicą stosował politykę protekcyjną. Zorganizował sieć szkół świeckich na poziomie elementarnym. Utworzył Akademię Nauk. Zreformował dotychczasowy alfabet – cyrylicę, tworząc w ten sposób nowe pismo – grażdankę. Podporządkował też państwu cerkiew prawosławną, przez co Rosja przejęła kulturową tradycję Bizancjum. W roku 1721, w miejsce wakującego od 1700 roku patriarchatu moskiewskiego, wprowadził podporządkowany państwu Świątobliwy Synod Rządzący. Wprowadził kalendarz juliański w miejsce stosowanego dotychczas w Rosji kalendarza bizantyńskiego, liczonego „od stworzenia świata”. Kalendarz juliański stosowany był wtedy tylko w krajach protestanckich – świat katolicki przeszedł na kalendarz gregoriański już 100 lat wcześniej.

W roku 1724 wprowadził podatek pogłówny, który był podstawowym źródłem dochodów monarchii rosyjskiej aż do 1887 roku.

Polityka zagraniczna

Głównym celem, jaki wytyczył sobie Piotr I, było zdobycie dostępu Rosji do niezamarzających zimą portów na Bałtyku i Morzu Śródziemnym (via Morze Czarne). Już w 1696 r., w porozumieniu z Świętą Ligą, urządził wyprawę wojenną przeciwko Turcji i zdobył port-twierdzę Azow, u ujścia Donu do Morza Azowskiego. Nic mu to jednak nie dało, bo każdy statek handlowy przekraczając Bosfor musiałby płacić myto. Azow stracił po 15 latach (1711) w wyniku zawarcia tzw. pokoju pruckiego (nad rzeką Prut). Na dalszą ekspansję na wybrzeża Morza Czarnego w tym czasie Rosjanie nie mogli sobie jednak pozwolić, wobec braku na zachodzie Europy koalicjantów do wojny z Turcją.

W 1700 r. Rosja wzięła udział w III wojnie północnej (1700-1721), w ramach koalicji anty-szwedzkiej, w skład której wchodziły też Dania, Prusy, Rzeczpospolita (od 1704) i Saksonia. Wojna rozpoczęła się w 1700 r. od zwycięstw wojsk szwedzkich Karola XII w Kurlandii, po czym Szwedzi okupowali prawie całe terytorium Polski i Litwy. W końcu lutego 1701 roku spotkał się z Augustem II w Birżach, gdzie obaj władcy oddali się kilkudniowej pijatyce, po czym urządzili zawody strzelania z armat, które wygrał król Polski. Zobowiązali się nie występować samodzielnie z sojuszu i nie zawierać pokoju separatystycznego ze Szwecją.

Kilkuletni pobyt wojsk szwedzkich w Rzeczypospolitej i Saksonii Piotr I wykorzystał na powiększenie i dozbrojenie swych armii. W 1712 otrzymał Order Orła Białego[12]. Zadbał zwłaszcza o rozbudowę i unowocześnienie artylerii, niwelując dotychczasową przewagę Szwedów w tym względzie. Kontynuując działania wojenne na terytoriach nadbałtyckich, Rosjanie zdobyli południowe wybrzeża Zatoki Fińskiej, aż do Jeziora Ładoga, oraz twierdze Dorpat i Narwę. W 1703 r. u ujścia rzeki Newy rozpoczęto budowę twierdzy Pietropawłowskiej, jako zalążek nowego miasta portowego, Petersburga.

W 1705 r. całą Rzeczpospolitą poruszyła wiadomość o zabiciu przez pijanego cara przełożonego bazylianów w Połocku. Wydatki wojskowe Piotra I pochłonęły 96% budżetu państwa rosyjskiego.

Dopiero wiosną 1708 r. Szwedzi ruszyli z Rzeczypospolitej na rozprawę z Rosją. Lecz tym razem, po kilku, jeszcze zwycięskich, potyczkach, po przejściu ciężkiej, mroźnej zimy na Ukrainie, zostali rozbici 8 lipca 1709 r. w bitwie pod Połtawą. Po niej Szwedzi wycofali się z terenów rosyjskich i Rzeczypospolitej. Jednak wojna rosyjsko-szwedzka była nadal kontynuowana. Trzecia wojna północna zakończyła się w 1721 r. pokojem w Nystad.

Rosja w jego wyniku uzyskała szeroki dostęp do Bałtyku i możliwość rozwoju swej floty, oraz nieograniczonego handlu z całym światem. Piotr I Wielki zrealizował więc swój plan otwarcia dla Rosji „okna na świat”. Kontynuował też intensywnie budowę Sankt Petersburga i już w 1712 r. przeniósł do tego miasta stolicę Carstwa. W dniu pokoju nysztadzkiego przybrał tytuł cesarza Wszechrosji.

Po zwycięstwie połtawskim Piotr I mógł już względnie swobodnie przystąpić do realizacji swego drugiego wielkomocarstwowego celu, jakim było wyparcie Turków za Morze Czarne. Toteż już w 1710 r. rozpoczął przeciw nim działania wojenne w Mołdawii, po wcześniejszym wypowiedzeniu Rosji wojny przez Wysoką Portę. Nie uzyskał jednakże powodzenia i szybko wycofał się z wojny, zawierając pokój za cenę oddania Turcji twierdzy Azow nad Donem, zniszczenia kilku innych oraz znacznej kontrybucji. Oczywiście strategiczny cel jej pokonania pozostał bez zmian, lecz jego realizacja zajęła jeszcze siedemdziesiąt lat.

W 1716 r. przedstawiciele konfederacji tarnogrodzkiej zwrócili się do Piotra I z prośbą o mediację w konflikcie z Augustem II Mocnym, na życzenie króla Polski wprowadzono wojska rosyjskie do Rzeczypospolitej.

Również nęcącym i perspektywicznym celem Rosji było opanowanie i kolonizacja północnej i środkowej Azji. W 1717 r. Piotr I podjął ekspedycję wojskową do Azji Środkowej, a na południowej flance wszczął wojnę z Persją, zdobywając dla Rosji pas terenów wzdłuż południowych brzegów Morza Kaspijskiego.

Następczynią Piotra została jego żona Katarzyna I, którą już w maju 1724 roku uczynił formalną współwładczynią Rosji.

Ciekawostki

• Po śmierci Piotra I złożono w trumnie, która rozmiarami odpowiadała jego przydomkowi – była tak okazała, że nie mieściła się w drzwiach pałacu. W dniu pogrzebu w sali, w której stał katafalk zmarłego, musiano wybić specjalne szerokie "okno" i tamtędy wynieść trumnę na zewnątrz.
• W miejscowości Toporów w Polsce rośnie olbrzymi dąb, który został nazwany na cześć Piotra I Wielkiego Dębem Piotrowym.
• Był ulubioną postacią historyczną Józefa Stalina i Władymira Putina, który lubi porównywać się do niego.