Michaił Siergiejewicz Gorbaczow (ros. Михаил Сергеевич Горбачёв; ur. 2 marca 1931 we wsi Priwolnoje, zm. 30 sierpnia 2022 w Moskwie) – radziecki i rosyjski polityk.

Sekretarz Generalny Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (1985–1991) oraz przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR (1988–1990). Pierwszy i jedyny prezydent ZSRR (1990–1991), laureat Pokojowej Nagrody Nobla za 1990.

Życiorys

Urodził się 2 marca 1931 we wsi Priwolnoje w Kraju Stawropolskim. Syn Siergieja Andriejewicza (1909–1976, mechanizator w miejscowym kołchozie) i Marii Pantielejewnej (wzgl. Marina, 1911–1995). Pochodził z rodziny chłopskiej. Przy narodzinach nadano mu imię Wiktor, jednakże wkrótce potem podczas chrztu w cerkwi w miejscowości Letnickoje jego dziadek, współzałożyciel kołchozu w Priwolnoje, Andriej Moisiejewicz Gorbaczow, z niewyjaśnionych przyczyn zmienił imię dziecka na Michaił, które następnie zachowano. Rodzina od strony ojca miała korzenie rosyjskie, zaś od matki – ukraińskie.

Od 1946 pracował jako mechanik w ośrodku mechanizacji (maszynowo-traktorowym). W 1949 za pracę z ojcem na kombajnie został nagrodzony Orderem Czerwonego Sztandaru Pracy.

Ukończył naukę w szkole średniej ze srebrnym medalem zdając maturę w 1950. Podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Moskiewskim im. M.W. Łomonosowa, które ukończył w 1955 (później został pierwszym wśród przywódców ZSRR, który ukończył regularne studia uniwersyteckie). W 1952 wstąpił do Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Po ukończeniu studiów w 1955 kontynuował działalność partyjną w Kraju Stawropolskim. W latach 1958–1962 był I sekretarzem Komsomołu, w latach 1966–1968 I sekretarzem komitetu miejskiego KPZR w Stawropolu, a w latach 1970–1978 I sekretarzem komitetu krajowego. Zaocznie ukończył Stawropolski Instytut Rolniczy, uzyskując dyplom agronoma ekonomisty (ekonomisty rolnego) oraz od 1962 do 1966 zarządzał stawropolskimi kołchozami i sowchozami, dzięki czemu uznawano go za znawcę radzieckiego rolnictwa. W 1970 został członkiem Komitetu Centralnego. Dzięki poparciu Jurija Andropowa Gorbaczow został w 1978 sekretarzem KC do spraw rolnictwa.

Przywódca ZSRR Reformy polityczne i gospodarcze w Związku Radzieckim

Po śmierci Konstantina Czernienki 11 marca 1985 wybrano Gorbaczowa na sekretarza generalnego KC KPZR przez nadzwyczajne plenum KC. Wybór nowego sekretarza odbył się 4 godziny po ogłoszeniu śmierci Czernienki. Podczas objęcia rządów Gorbaczow miał 54 lata (podczas gdy średnia w Sekretariacie i Biurze Politycznym wynosiła 66 lat). Gorbaczow objął władzę podczas kryzysu gospodarczego w Związku Radzieckim oraz pogorszenia stosunków pomiędzy ZSRR a Zachodem. Będąc zastępcą Jurija Andropowa Gorbaczow opowiadał się za reformami gospodarczymi – oczekiwano, że Gorbaczow będzie kontynuować swoją dotychczasową politykę (według przywódcy Związku Radzieckiego idea reform pojawiła się podczas studiów na Uniwersytecie Moskiewskim).

Nowy sekretarz generalny odciął się od polityki poprzedników (zwłaszcza Leonida Breżniewa). W 1986 zainicjował politykę pieriestrojki (przebudowy), która obejmowała modernizację gospodarki, zwiększenie swobód obywatelskich, ograniczenie korupcji i ocieplenie stosunków z Zachodem.

W ramach pieriestrojki Gorbaczow wprowadził głasnost (jawność), w ramach którego zniesiono cenzurę oraz wycofano z konstytucji zapis o kierowniczej roli KPZR. Głasnost zapoczątkował proces formowania się w Związku Radzieckim narodowościowych społeczeństw obywatelskich. Przywódca KPZR próbował także walczyć z alkoholizmem wśród mieszkańców ZSRR poprzez podniesienie cen wódki. W efekcie wzrosła produkcja samogonu i w konsekwencji niedobór cukru, a spadek dystrybucji alkoholu przyczynił się do spadku dochodów państwa oraz zwiększył niezadowolenie wśród obywateli Związku Radzieckiego. Wszystkie przeprowadzane reformy Gorbaczow przeprowadzał powoli, by nie zniechęcić do siebie konserwatywnej opozycji.

Próba przebudowy gospodarki spotkała się z oporem konserwatywnych działaczy KPZR i biurokratów. Aby dopuścić do podejmowania decyzji w gospodarce także podmioty niepartyjne, zaczął akcentować potrzebę demokratyzacji i otwartości. Na początku 1987 proklamował demokratyzację, mówiąc: Albo demokracja, albo społeczna inercja i konserwatyzm; nie ma innej drogi, towarzysze. Decentralizacja procesu decyzyjnego, podnoszenie wydajności i różnicowanie płac spotkały się ze sprzeciwem robotników i konserwatystów. Opór ten skłonił Gorbaczowa do intensyfikacji reform politycznych, dzięki którym mógłby w późniejszym czasie wprowadzić zmiany gospodarcze.

W maju 1989 Zjazd Deputowanych Ludowych (powołany w czerwcu 1988 urząd wybierający członków Rady Najwyższej) wybrał Gorbaczowa na prezydenta Związku Radzieckiego. Na początku lat 90. Gorbaczow próbował wzmocnić urząd prezydenta, aby zmarginalizować konserwatystów z partii i wdrożyć swój program przy pomocy reformatorów. W lutym 1990 KPZR wyrzekł się monopolu na władzę. W marcu 1990 Zjazd Deputowanych Ludowych przeprowadził w zasadzie wolne i równe dla wszystkich wybory. Podczas majowego zjazdu wybrano nowego przewodniczącego Rady Najwyższej – Borysa Jelcyna. Wykorzystujący swą nową pozycję Jelcyn podważał zwierzchnictwo Gorbaczowa i instytucji ogólnozwiązkowych.

Polityka zagraniczna

Gorbaczow starał się przywrócić dobre stosunki z Zachodem. W tym celu zrezygnował z wyścigu zbrojeń (w 1987 wraz z Ronaldem Reaganem podpisali porozumienie o redukcji rakiet średniego i krótszego zasięgu) oraz wycofał wojska z Afganistanu w 1989. Po pierwszej wizycie w Londynie Margaret Thatcher powiedziała, że Gorbaczow jest człowiekiem, „z którym można robić interesy”. Duża popularność przywódcy Związku Radzieckiego przerodziła się w „gorbomanię”. Podczas wizyt zagranicznych Gorbaczow zauważył wysoki poziom życia mieszkańców państw kapitalistycznych oraz uświadomił sobie fasadowość radzieckiej propagandy.

Rzeczywisty cel polityki Gorbaczowa polegał na izolacji Europy od Stanów Zjednoczonych i realizacji radzieckich interesów w powiększonej strefie wpływów. Państwa europejskie i Wspólnoty Europejskie miały przyjąć i urzeczywistniać ideały komunistyczne, formułowane przez zjednoczony ruch eurokomunizmu i lewicy. 26 marca 1987 omawiano na spotkaniu Politbiura to przedsięwzięcie, które uzyskało nazwę „Wspólnego Europejskiego Domu”. Udział w wyznaczaniu jego ram mieli m.in. Wojciech Jaruzelski i Alessandro Natta.

Liberalizacja polityczna w Związku Radzieckim ujawniła społecznie niezadowolenie z ustroju komunistycznego, tendencje separatystyczne republik, a w krajach satelickich stała się bodźcem do Jesieni Ludów. W 1990 Gorbaczow zgodził się na zjednoczenie Niemiec. Polityka zagraniczna Gorbaczowa cieszyła się powszechną sympatią na świecie.

15 października 1990 otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. Komitet noblowski nagrodził go za swoje skuteczne działania mające na celu zakończenie zimnej wojny.

Rozpad Związku Radzieckiego

W 1990 poparł ogłaszanie przez republiki związkowe (w tym przez Rosję) suwerenności, nie uznając jednak deklaracji niepodległości przez Litwę, Łotwę i Estonię. Upadek Związku Radzieckiego był wbrew intencjom Gorbaczowa, który pragnął naprawić problemy państwa przy utrzymaniu systemu komunistycznego.

Po tym jak 11 marca 1990 Litewska Rada Najwyższa ogłosiła deklarację niepodległości Litwy, władze Związku Radzieckiego wysłały czołgi i zbrojne patrole na ulice miast litewskich, przejęły prasę, opanowały kilka budynków rządowych oraz wcieliły do wojska tysiące litewskich poborowych. Radzieckie myśliwce regularnie odbywały loty nad Wilnem, a śmigłowce rozrzucały propagandowe ulotki. Z kraju wyproszeni zostali zagraniczni dziennikarze. Kilka miesięcy później zdecydowano na wprowadzenie blokady ekonomicznej Litwy, co doprowadziło do częstych przerw w dostawach prądu i napędziło inflację. Ponadto rząd Związku Radzieckiego inspirował demonstracje rosyjskiej mniejszości przeciwko władzom litewskim i wysłał oddziały specjalne, które miały chronić etnicznych Rosjan.

Po niespodziewanym upadku rządu litewskiego 12 stycznia 1991 władzę na Litwie przejął Litewski Komitet Ocalenia Narodowego. W tym samym czasie Gorbaczow wysłał do Litwy ultimatum, w którym zapowiedział zbrojną interwencję w przypadku nieprzyjęcia konstytucji Związku Radzieckiego. Jednocześnie, nie czekając na odpowiedź, Armia Radziecka przejęła najważniejsze budynki państwowe w Wilnie. 13 stycznia 1991 łącznie 14 osób zginęło podczas starć wokół wieży telewizyjnej, a 702 odniosło rany.

W Związku Radzieckim popularność Gorbaczowa zaczęła maleć. Wpływ na to miał spadek poziomu życia społeczeństwa oraz wycofanie się z kontroli Europy Wschodniej (co odebrano jako rezygnację ze statusu mocarstwa). 19 sierpnia 1991 doszło do wybuchu puczu moskiewskiego, podczas którego puczyści (będący partyjnymi spiskowcami) próbowali objąć władzę. Po upadku zamachu stanu 21 sierpnia pozycja Gorbaczowa gwałtownie zmalała przy ogromnym wzroście autorytetu Jelcyna, który uchodził wśród Rosjan za bohatera.

Po utworzeniu przez prezydenta Federacji Rosyjskiej Borysa Jelcyna Wspólnoty Niepodległych Państw (8 grudnia 1991) Gorbaczow (będący prezydentem faktycznie nieistniejącego już Związku Radzieckiego) 25 grudnia 1991 złożył urząd. Protestował przeciwko porozumieniu białowieskiemu, uznając je za nielegalne, co dowodzi zamiaru Gorbaczowa co do reformy Związku Radzieckiego, a nie dążenia do jego rozpadu.

Życie po dymisji

W 1992 Gorbaczow powołał fundację swojego imienia poświęconą studiom politycznym. W 1996 kandydował w wyborach prezydenckich, ale uzyskał znikome poparcie. W 1998 założył Rosyjską Zjednoczoną Partię Socjaldemokratów, która nie zdobyła dużego znaczenia w życiu politycznym Rosji.

W 2007 Gorbaczow został twarzą kampanii reklamowej ekskluzywnej marki toreb Louis Vuitton. Już wcześniej razem z córką brał udział w reklamach różnorakich produktów (m.in. reklama Pizzy Hut). Spotkało się to w Rosji z falą krytyki.

30 stycznia 2015 Michaił Gorbaczow skrytykował propozycję Nikołaja Iwanowa potępiającą aneksję Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Według oświadczenia Iwanowa, w NRD (w przeciwieństwie do Krymu) nigdy nie odbyło się referendum dotyczące zmiany przynależności państwowej terytorium. Gorbaczow krytykując pomysł stwierdził, że nie można porównywać kontekstu obu zdarzeń i nie wolno oceniać z obecnego punktu widzenia dawnych wydarzeń.

W maju 2016 Służba Bezpieczeństwa Ukrainy wydała dla Michaiła Gorbaczowa zakaz wjazdu na Ukrainę. Służby tłumaczyły tę decyzję względami bezpieczeństwa, wskazując, że Gorbaczow m.in. publicznie poparł rosyjską aneksję Krymu.

Zmarł 30 sierpnia 2022 po chorobie, w wieku 91 lat.

Relacje z Putinem

Należy podać wiarygodne źródła, najlepiej w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

W pierwszych latach rządów Władimira Putina Gorbaczow wspierał go zdecydowanie. 26 września 2000 i 17 czerwca 2002 obaj politycy spotkali się na Kremlu. To ostatnie spotkanie przebiegło, według centrum prasowego Fundacji Gorbaczowa, „w atmosferze pełnego zrozumienia”. Z biegiem czasu Gorbaczow zaczął coraz bardziej krytycznie odnosić się do polityki Putina, wskazując na jego autorytarne skłonności. W styczniu 2008 w wywiadzie dla The New York Times Gorbaczow ostro skrytykował stan rosyjskiego systemu wyborczego. Wezwał do gruntownej reformy systemu, w którym cała władza znajduje się w rękach świty prezydenta Putina. „W naszych wyborach nie wszystko jest w porządku, a nasz system wyborczy wymaga poważnych zmian” – powiedział Gorbaczow. W lutym 2011 Gorbaczow w wywiadzie dla Radia Swoboda sformułował główne zarzuty dotyczące „tandemu” Putina i Miedwiediewa: upadku demokracji, korupcji i dominacji oficerów bezpieczeństwa. Gorbaczow był także niezadowolony z faktu, że nie pozwolono mu zarejestrować swojej Partii Socjaldemokratycznej. Sam Putin unikał ostrych reakcji na krytykę Gorbaczowa, ale jego sekretarz prasowy Dmitrij Pieskow zrobił to co najmniej dwa razy: w 2011 Pieskow stwierdził, że „były szef ZSRR zasadniczo zrujnował kraj”, a w 2013 wyraził przekonanie, że nigdy już nie będzie w nowej Rosji czegoś takiego jak „pierestrojka” Gorbaczowa.

24 grudnia 2011, po masowym wiecu protestu przeciwko fałszowaniu wyników szóstego zwołania wyborów do Dumy Państwowej, Gorbaczow na antenie radia Echo Moskwy wezwał Putina, by nie uczestniczył w następnych wyborach prezydenckich w Rosji: „Radziłbym Władimirowi Władimirowiczowi wyjść teraz. Wyłoniły się trzy terminy: dwie kadencje prezydenta, jedna kadencja premiera – trzy kadencje, no, dość, wystarczy”

2 marca 2013 w telegramie gratulacyjnym z okazji 82. urodzin byłego przywódcy ZSRR, rosyjski prezydent W. Putin zwrócił uwagę na ważne inicjatywy Gorbaczowa w dziedzinie współpracy międzynarodowej i jego dążenie do wzmocnienia autorytetu Rosji w świecie.

Po kryzysie krymskim i wydarzeniach na Ukrainie w 2014 stosunek Gorbaczowa do Putina znów się ocieplił. Odbywając 6 listopada wizytę w Niemczech, by spotkać się z niemiecką kanclerz Merkel w związku z 25. rocznicą upadku muru berlińskiego, Gorbaczow wyraził przekonanie, że Putin jest najlepszym obrońcą interesów Rosji i nie godzi się z jego krytykami. W Niemczech Gorbaczow zwrócił uwagę opinii publicznej Zachodu na przemówienie Putina przed Klubem Wałdajskim, w którym widział sposób na zmniejszenie napięć w stosunkach między Rosją a Zachodem, a w przyszłości – na podstawę budowania nowych partnerstw.

W dniu 6 grudnia 2017 w rozmowie z RIA Nowosti Gorbaczow powiedział, że „dzisiaj Putin jest przywódcą, który zasłużył sobie na poparcie ludzi i musimy się z tym liczyć, i myślę, że powinniśmy się kierować tym, o czym myślą ludzie”.

Życie prywatne

Podczas studiów poznał w domu akademickim Raisę Titarienko, którą wkrótce potem poślubił. Oboje mieli córkę Irinę (ur. 1957), która została lekarzem i żoną chirurga Anatolija Winganskiego, a potem biznesmena Andrieja Truchaczowa.

Odznaczenia i wyróżnienia

Michaił Gorbaczow został uhonorowany wieloma odznaczeniami radzieckimi, rosyjskimi oraz zagranicznymi, m.in.:

• Order Świętego Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania (2011)
• Order Honoru (2001)
• Order Lenina (trzykrotnie – 1971, 1973, 1981)
• Order Rewolucji Październikowej (1978)
• Order Czerwonego Sztandaru Pracy (1949)
• Medal „Za pracowniczą dzielność” (1957)
• Order „Znak Honoru” (1966)
• Medal „Za umacnianie braterstwa broni” (1980)
• Medal „W upamiętnieniu 1500-lecia Kijowa” (1982)
• Medal jubileuszowy „Czterdziestolecia zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” (1985)
• Philadelphia Liberty Medal (Stany Zjednoczone, 2008)[27][28]
• Krzyż Wielki Klasy Specjalnej Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec (1999)
• Komandor Order Sztuki i Literatury (Francja, 1997)
• Order Wolności (Portugalia, 1995)
• Order Lwa Białego (Czechy, 1999)
• Order Krzysztofa Kolumba (Dominikana, 2001)
• Order Świętej Agaty (San Marino, 1994)
• Medal 100. Rocznicy Urodzin Georgi Dymitrowa (Bułgaria, 1984)
• Medal 40-lecia socjalistycznej Bułgarii (Bułgaria, 1984)
• Nagroda Księcia Asturii (Hiszpania, 1989)
• Nagroda im. Indiry Gandhi (1987)
• Medal Sejmu PRL (1988)
• Order Uśmiechu (1988)
• Ronald Reagan Freedom Award (1992)
• Charles V European Prize (2002)