Zbigniew Kazimierz Brzeziński (ur. 28 marca 1928 w Warszawie, zm. 26 maja 2017 w Falls Church) – amerykański politolog polskiego pochodzenia, sowietolog, geostrateg, w latach 1977–1981 doradca prezydenta Cartera ds. bezpieczeństwa narodowego USA. Kawaler Orderu Orła Białego.

Młodość

Wywodził się ze szlacheckiej rodziny herbu Trąby z Brzeżan. Od nazwy miasta pochodzi też zapewne nazwisko. Jego ojcem był Tadeusz Brzeziński, dyplomata, który w latach 1931-1935 był na placówce w Lipsku; Zbigniew Brzeziński był więc od najmłodszych lat świadkiem rosnącego w siłę nazizmu. Po powrocie z Niemiec w 1935 roku przez kilka miesięcy mieszkał pod opieką babci w Przemyślu, gdzie uczęszczał do szkoły powszechnej. Jego dziadkiem był znany w mieście sędzia i społecznik Kazimierz (zm. 1924). Do roku 1938 kontynuował naukę w Warszawie. W tym też roku wyjechał wraz z rodziną do Kanady, gdzie ojciec objął urząd konsula generalnego w Montrealu.

Wykształcenie i praca naukowa

Studiował nauki polityczne i ekonomię na Uniwersytecie McGill w Montrealu, gdzie w 1950 roku uzyskał stopień magistra (ang. Master of Arts). W 1953 roku obronił doktorat z nauk politycznych na Harvardzie, gdzie był też wykładowcą do 1960 roku. W 1958 roku otrzymał obywatelstwo amerykańskie. Był twórcą powołanego na nowojorskim Uniwersytecie Columbia Instytutu Badań nad Przemianami Międzynarodowymi.

W latach 1960–1989 był wykładowcą na uniwersytetach amerykańskich oraz członkiem Centrum Studiów Strategicznych i Międzynarodowych w Waszyngtonie. Członek Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie.

Doradca prezydenta Cartera

W latach 1977–1981 był doradcą ds. bezpieczeństwa narodowego USA i w tym czasie wywierał znaczący wpływ na amerykańską politykę zagraniczną. Postulował zaangażowanie USA w popieranie antysowieckiej partyzantki w Afganistanie i antykomunistycznego ruchu „Solidarności” w Polsce. Jego postawa miała decydujący wpływ na rozwiązanie kryzysu polskiego na początku grudnia 1980 roku (udaremniono wówczas inwazję sił sowieckich i Układu Warszawskiego na Polskę). Angażował się we wspieranie komunistycznej partyzantki Pol Pota w Kambodży i naciski na rządy Tajlandii i Chin w celu udzielania pomocy Czerwonym Khmerom. Niepowodzeniem zakończyła się jego polityka wobec Iranu, w tym próba odbicia zakładników przetrzymywanych przez tamtejszych rewolucjonistów w ambasadzie USA w Teheranie.

Późniejsze lata

W 1998 roku udzielił kontrowersyjnego wywiadu dla francuskiego pisma „Le Nouvel Observateur”. Zbagatelizował w nim zagrożenie wynikające z fundamentalizmu islamskiego, a talibów określił jako „trochę wzburzonych muzułmanów”. Podczas Gdańskiego Areopagu 2007 profesor Brzeziński stwierdził, że wywiad dla „Le Nouvel Observateur” był nieautoryzowany, zaś kontekst w jakim zostały umieszczone jego wypowiedzi – niewłaściwy. Opinie zawarte w tym wywiadzie dotyczyły wyłącznie sytuacji w Iranie, a nie ogólnie świata islamskiego.

Z jego inicjatywy powołano Polsko-Amerykańską Fundację Wolności – organizację, która działa na rzecz umacniania społeczeństwa obywatelskiego, demokracji i gospodarki rynkowej w Polsce, w tym wyrównywania szans rozwoju indywidualnego i społecznego, a jednocześnie wspiera procesy transformacji w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej.

Zbigniew Brzeziński był zwolennikiem budowy w Polsce elementów tzw. tarczy antyrakietowej, czyli bazy antyrakiet stwierdzając, że: „umieszczenie amerykańskiej tarczy w Polsce wzmacnia jej sojusz z USA”. Krytykował administrację George’a Busha za uległość w sprawie tarczy wobec Rosji. Wyrazem tej krytyki było twierdzenie, że: „Putin od roku pluje w twarz Stanom Zjednoczonym, a w odpowiedzi dostaje zaproszenie na rodzinne spotkanie”.

Rodzina

Jego ojcem był Tadeusz Brzeziński, a matką Leonia z d. Roman. Żonaty był z rzeźbiarką Emilie Benes (ur. 1932 w Genewie), Amerykanką czeskiego pochodzenia, blisko spokrewnioną z prezydentem Czechosłowacji Edvardem Benešem. Miał troje dzieci: synów Iana - analityka i politologa oraz Marka (ur. 1965) - prawnika, ambasadora USA w Szwecji oraz córkę Mikę (ur. 1967) - dziennikarkę.

Odznaczenia i wyróżnienia

Odznaczenia państwowe

• Medal Wolności (USA, 1981)
• Order Orła Białego (1995)
• Order Stara Płanina (Bułgaria, 2001)
• Order Tomáša Garrigue Masaryka I klasy (Czechy, 1998)
• Order Wielkiego Księcia Giedymina I klasy (Litwa, 1998)
• Order Trzech Gwiazd II klasy (Łotwa)
• Krzyż Wielki Orderu Zasługi (RFN, 2009)
• Order Za Zasługi I klasy (Ukraina, 1996)
• Order Księcia Jarosława Mądrego III klasy (Ukraina)

Doktoraty honorowe

Kilka uczelni wyróżniło go stopniem Doktora honoris causa:

• Katolicki Uniwersytet w Dublinie
• Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (21 czerwca 1990)
• Uniwersytet Warszawski (2 maja 1991)
• Uniwersytet Jagielloński (16 czerwca 2000; uhonorowano go m.in. za zasługi dla zapobieżenia interwencji rosyjskiej w Polsce w latach 1980–1981 oraz zabiegi na rzecz przyjęcia Polski do NATO)
• Akademia Obrony Narodowej (15 marca 2002)
• Uniwersytet Wileński (15 października 2003)

Inne wyróżnienia

Jest honorowym obywatelem Przemyśla (1990), Lwowa (1998)[11], Krakowa (2001), Gdańska (2002), Wilna (2003).

W roku 2006 „Gazeta Wyborcza” wyróżniła profesora Brzezińskiego tytułem Człowieka Roku. Laudację na cześć laureata wygłosił były minister spraw zagranicznych Stefan Meller.

Jest bohaterem filmu dokumentalnego Katarzyny Kolendy-Zaleskiej pt. Strateg (TVN, 2013).

W 2014 został wyróżniony Nagrodą Jana Nowaka-Jeziorańskiego.

Publikacje

Jest autorem wielu prac z dziedziny polityki między innymi:

• Totalitarian Dictatorship and Autocracy (pol. Totalitarne dyktatorstwo i samowładztwo) (1956).
• Ideology and Power in Soviet Politics (pol. Ideologia i władza w sowieckiej polityce) (1962).
• Plan gry (1986).
• Cztery lata w Białym Domu. Wspomnienia Doradcy do Spraw Bezpieczeństwa Państwa 1977-1981, Wyd. Agencja Omnipress i Wydawnictwo Spółdzielcze (1990) ​ISBN 83-85028-50-1​ ​ISBN 83-209-0794-2​ (Tytuł oryginału: Power and principle. Memoris of the National Security Adviser 1977-1981).
• Grand Failure: The Birth and Death of Communism in the Twentieth Century (1990); wyd. pol. Wielkie bankructwo. Narodziny i śmierć komunizmu w XX wieku, Paryż, Instytut Literacki, 1990, ​ISBN 2-7168-0124-X​, tłum. Krystyna Tarnowska i Andrzej Konarek.
• The Grand Chessboard. American Primacy and Its Geostrategic Imperatives (1997) Wielka szachownica. Główne cele polityki amerykańskiej, „Świat Książki”, Warszawa 1998, ​ISBN 83-7129-741-6​, tłum. Tomasz Wyżyński.
• Second Chance. Three Presidents and the Crisis of American Superpower (2007); wyd. pol. Druga szansa. Trzej prezydenci i kryzys amerykańskiego supermocarstwa, Warszawa, Świat Książki – Bertelsmann Media, 2008, ​ISBN 978-83-247-0804-8​, tłum. Małgorzata Szubert.

Zbigniew Brzeziński w pop-kulturze

W powieści „Piąta Międzynarodówka” Jacka Kinga, autor sportretował Brzezińskiego w roli jednej z kluczowych postaci jako Zbigniewa Penskiego. Jest również drugoplanową postacią w powieści Ericha Segala Absolwenci (tytuł oryginalny: The Class, 1985).