Preludium

Po proklamowaniu 24 marca 1794 w Krakowie przez Tadeusza Kościuszkę aktu powstania krakowskiego, król Stanisław August Poniatowski postanowił nie dopuścić do wybuchu powstania w Warszawie. 2 kwietnia Rada Nieustająca pod przewodnictwem monarchy wydała uniwersał przeciwko powstaniu. Za pośrednictwem hetmana wielkiego koronnego Piotra Ożarowskiego i marszałka Rady Nieustającej Józefa Ankwicza król przedstawił ambasadorowi rosyjskiemu Osipowi Igelströmowi (który był jednocześnie wodzem naczelnym wojsk rosyjskich w Rzeczypospolitej) plan wycofania polskiej armii koronnej i wojska rosyjskiego z miasta i stworzenie obozu warownego w okolicach Nowego Dworu. Tam miał się schronić król i przywódcy konfederacji targowickiej. Rosjanie mieli jednak inne plany. Wysłano nad Pilicę korpus obserwacyjno-osłonowy gen. Chruszczowa, który miał opóźniać marsz Kościuszki na Warszawę. Zarządzono też przeglądanie korespondencji, zwiększono liczbę konfidentów.

Związek Rewolucyjny

Sam naczelnik wysłał do stolicy swojego emisariusza Tomasza Maruszewskiego, który pokierował przygotowaniami do wybuchu powstania w Warszawie. Powołał Związek Rewolucyjny jednoczący rozproszone siły spiskowców. Do sprzysiężenia przystąpili również oficerowie warszawskiego garnizonu wojsk koronnych, m.in. Michał Chomętowski i Grzegorz Ropp. Pospólstwo warszawskie reprezentował szewc Jan Kiliński.

Wybuch

Wybuch insurekcji 17 kwietnia 1794, przyspieszyła wiadomość o planach pacyfikacji stolicy przez Rosjan w Wielką Sobotę 19 kwietnia. Przywódcami powstania zostali: kapitan gwardii pieszej koronnej Fryderyk Melfort, pułkownik gwardii konnej koronnej Dionizy Poniatowski, kapitan gwardii konnej koronnej Stanisław Kosmowski, major artylerii Józef Górski, major regimentu pieszego Działyńskiego Józef Zeydlitz. Na czele ludu stanął Jan Kiliński.

Powstanie rozpoczął w koszarach na Żoliborzu o wpół do czwartej rano regiment gwardii pieszej koronnej, który zabrał armaty z koszar artylerii. Żołnierze musieli sami je ciągnąć na stanowiska bojowe, gdyż nie było koni. Gwardia konna koronna przypuściła szarżę na baterie rosyjskie, ustawione za Żelazną Bramą. W tym czasie pospólstwo warszawskie zabrało z Arsenału 8 700 karabinów.

Od 5.30 do 6.30 wojsko polskie i mieszczanie przeprowadzili kilka uderzeń na pozycje rosyjskie na Nalewkach, przy ulicach Bonifraterskiej, Kłopot, Leszno. Rozpoczęto także szturm na pozycje Igelströma na ulicy Miodowej.

Zaskoczenie Rosjan, wziętych w ogień krzyżowy było całkowite. Porzucali stanowiska, ponosząc bardzo ciężkie starty. Na ratunek żołnierzom carskim przybył z Łomnej korpus kawalerii pruskiej gen. Friedricha Gideona Wölcky`ego, pod którego osłoną część Rosjan wycofała się na Powązki.

Między 6.30 a 7.00 oddziały pospólstwa przypuściły szturm na ambasadę rosyjską, mieszczącą się w Pałacu Morsztynów przy ulicy Miodowej, gdzie bronił się sam Igelström. Atak ten wsparła gwardia piesza koronna zmuszając przeciwnika do wycofania się w kierunku kościoła Kapucynów. Polacy podjęli próbę okrążenia, prowadząc ostrzał z okien Pałacu Krasińskich, zostali jednak stamtąd wyparci przez grenadierów rosyjskich, którzy przy tej okazji doszczętnie splądrowali budynek.

Od godziny 8.00 w kierunku Starego Miasta przebijał się z koszar ujazdowskich 10 regiment pieszy Działyńskiego. Stoczył on bardzo ciężkie walki na Krakowskim Przedmieściu, okrążając Rosjan od strony kościoła Wizytek.

W tym czasie kolumna rosyjska ppłk von Klugena zaatakowała pozycje powstańców w Ogrodzie Saskim. Po dwukrotnym zaciętym ataku na bagnety i wykrwawieniu oddziału wojska carskie rozpoczęły odwrót. Dowódca wojsk rosyjskich gen. Iwan Nowickij zdecydował wówczas o wycofaniu armii do Karczewa. Nocą broniące się oddziały rosyjskie w Warszawie uległy demoralizacji. Rozpoczęły rabować opuszczone przez ludność cywilną domy w poszukiwaniu alkoholu.

Postawa króla

Przerażeni nagłą zmianą sytuacji targowiczanie (Piotr Ożarowski, Józef Ankwicz, marszałek wielki koronny Fryderyk Józef Moszyński i brat króla książę Kazimierz Poniatowski) schronili się na Zamku Królewskim. Przerażony król Stanisław August Poniatowski bezskutecznie starał się powstrzymać swoją gwardię przyboczną od udziału w powstaniu. Monarcha próbował zapanować nad sytuacją, wyznaczając na prezydenta Warszawy Ignacego Wyssogotę Zakrzewskiego, a komendantem stolicy czyniąc oddanego mu generała majora Stanisława Mokronowskiego.

Insurekcji dzień drugi

18 kwietnia 1794 dowództwo nad powstaniem objął gen. mjr Stanisław Mokronowski. Sprowadzono więcej armat i rozpoczęto ostrzał pozycji rosyjskich w kilku budynkach na ulicy Miodowej. Pozorując obronę Igelström w rzeczywistości rozpoczął odwrót w kierunku pozycji pruskich na Powązkach. Manewr ten przypłacił wykrwawieniem swojego oddziału, który dostał się w polski ogień krzyżowy w rejonie Nowego Miasta. Po połączeniu z Prusakami wycofał się do Zakroczymia.

Tymczasem resztki armii rosyjskiej stawiały zacięty opór na ulicy Miodowej. Z braku kul Rosjanie zaczęli strzelać guzikami i drobnymi monetami miedzianymi. Wreszcie, po szturmie pospólstwa warszawskiego pod dowództwem Jana Kilińskiego, ambasada rosyjska została zdobyta. Uwolniono przebywających w piwnicach polskich więźniów politycznych, udało się zabezpieczyć archiwum ambasady.

Epilog

19 kwietnia 1794 likwidowano jeszcze sporadyczne gniazda oporu maruderów rosyjskich. Według relacji posła austriackiego w Warszawie Benedykta de Caché, w insurekcji wzięło udział 40 000 uzbrojonego ludu, w tym wielu Żydów. W tym dniu lud zmasakrował kolumnę 83 jeńców rosyjskich, którzy próbowali się uwolnić.

Bilans

Polskie straty to: 507 zabitych i 437 rannych, natomiast z ludności cywilnej - 700 zabitych i 1400 rannych. Straty rosyjskie były większe niż polskie, nie znane są dokładne dane.

Upamiętnienie

Walki o Warszawę w insurekcji kościuszkowskiej zostały, po 1990 roku, upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic, "WARSZAWA 17 IV - 4 XI 1794".