Ludwik Łazarz Zamenhof, właśc. Eliezer Lewi Samenhof, esp. Ludoviko Lazaro Zamenhof (ur. 15 grudnia 1859 w Białymstoku, zm. 14 kwietnia 1917 w Warszawie) – polsko-żydowski lekarz okulista, twórca sztucznego, międzynarodowego języka esperanto.

Urodził się w rodzinie żydowskiej w Białymstoku, wtedy pozostającym na terytorium Imperium Rosyjskiego, przy ulicy Zielonej 6 (obecnie ulica Zamenhofa). Jego rodzicami byli Markus i Rozalia z domu Sofer. Miał dziesięcioro rodzeństwa: Fejglę, Gitlę, Sorę Dworę, Feliksa, Hersza, Henryka, Minę, Leona, Aleksandra i Idę. W domu mówiono w jidysz, a drugim językiem był rosyjski, lub (jak podają biografowie A. Zakrzewski, E. Wiesenfeld) polski. Dzieciństwo małego Ludwika upłynęło w środowisku wielonarodowościowej społeczności Białegostoku, złożonej głównie z Żydów, Polaków, Rosjan i Niemców. Mając 10 lat, napisał dramat Wieża Babel, czyli tragedia białostocka w pięciu aktach; uważał bowiem, że główną przyczyną nieporozumień i sporów między ludźmi jest bariera językowa. Jeden, wspólny język miał być jej rozwiązaniem.

Ludwik Zamenhof, ok. 1879

W latach 1879-1881 studiował medycynę w Moskwie. Po zamachu na cara Aleksandra II w 1881, z powodu narastającego antysemityzmu wrócił do Warszawy, gdzie kontynuował studia (1881-1885). Specjalizował się w okulistyce w Wiedniu (1886).

Tablica pamiątkowa przy ul. Zamenhofa 5 w Warszawie

Awers medalu poświęconego Zamenhofowi (proj. J. Gosławski)

Już w czasie nauki w gimnazjum w Warszawie, Zamenhof stworzył pierwszą, prymitywną wersję swojego języka – Lingwe Uniwersala (1878). W ciągu kilku lat stworzył trzy kolejne wersje języka. Unikając błędnych założeń wcześniejszych projektów i opierając się na gruntownej znajomości wielu języków narodowych, w roku 1885 Zamenhof ukończył projekt języka międzynarodowego znanego w dzisiejszej formie.

Po ukończeniu studiów pracował jako okulista w Warszawie, jednak jego pasją pozostawały języki. 26 lipca 1887 roku, po dwóch latach szukania wydawcy, ukazała się rosyjskojęzyczna książka Język międzynarodowy. Przedmowa i podręcznik kompletny, pod pseudonimem Doktoro Esperanto, oznaczającym „mającego nadzieję doktora”. Słowo to przyjęło się z czasem jako nazwa samego języka. Wydanie książki możliwe było dzięki pomocy finansowej ojca Klary Silbernik, przyszłej żony Zamenhofa – Aleksandra Silbernika. W tym samym roku podręcznik wydano po polsku, francusku, niemiecku i angielsku.

Wkrótce po wydaniu podręcznika, ze świata zaczęły docierać sygnały o ogromnej prostocie i użyteczności języka. Umożliwiał on oddanie najróżniejszych odcieni myśli ludzkiej, co potwierdziły tysiące publikacji naukowych i literackich, m.in. dokładny przekład Pana Tadeusza. Mimo początkowego sceptycyzmu, uprzedzeń, a nawet świadomego sabotowania esperanto przez władze francuskie na rzecz własnego języka, projekt Zamenhofa zdobywać zaczął coraz większą popularność, mając miłośników nawet wśród lingwistów. Zaczęły powstawać pierwsze kluby esperanckie (pierwszy w Norymberdze, następnie kolejne w całej Europie).

W roku 1905 we francuskim mieście Boulogne-sur-Mer miał miejsce pierwszy Światowy Kongres Esperanto, gdzie podpisano deklarację dotyczącą esperantyzmu, podkreślaną przez Zamenhofa w kolejnych przemowach inaugurujących Kongresy. W drodze przez Paryż odznaczono Zamenhofa Orderem Legii Honorowej oraz podświetlono na jego cześć wieżę Eiffla. Dzięki pieniądzom płaconym przez esperancką gazetę La Revuo za współpracę, mógł uczestniczyć we wszystkich przyszłych kongresach, nawet tym w Waszyngtonie (1910). Począwszy od Kongresu w Dreźnie, przed wojną były one organizowane pod patronatem przywódców państw europejskich.

Oprócz potrzeby rozwiązania problemu wspólnego języka, Zamenhofa martwił podział ludzi z powodów religijnych. W 1901 wydał pod pseudonimem „Homo sum” (Człowiekiem jestem) książkę pt. „Hilelizm jako rozwiązanie kwestii żydowskiej”. Hilelizm zakładał zbliżenie Żydów do wyznawców innych religii – poza byciem wyznawcami judaizmu, powinni oni służyć państwu, w którym mieszkają, religia i język powinny być sprawami prywatnymi. Hilelizm został źle przyjęty przez Żydów, ale także esperantystów, traktujących ideę jako prywatną sprawę autora. W 1906 zmodyfikował nieco pogląd na kwestię religii – nowo powstała idea homaranizmu zakładała pełne zjednoczenie wszystkich narodów, istnienie wspólnego języka i religii, a kierowana była początkowo głównie do esperantystów. Zamenhof nie znalazł jednak poparcia na świecie dla swojej idei.

W 1913 roku wysunięto kandydaturę Zamenhofa do Nagrody Nobla.

Ludwik Zamenhof zmarł 14 kwietnia 1917 roku. Został pochowany 16 kwietnia na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie (kwatera 10, rząd 2), a autorem jego nagrobka był Mieczysław Lubelski. Uroczystą, pożegnalną mowę wygłosił rabin i kaznodzieja Wielkiej Synagogi na Tłomackiem, Samuel Poznański: „Przyjdzie chwila, że cała polska ziemia zrozumie, jaką promienną sławę dał ten wielki syn swojej ojczyźnie...”.

Odznaczenia

• Kawaler Legii Honorowej
• Komandor Orderu Izabeli Katolickiej (Hiszpania)

Inne

Ulica w Ostrowie Wlkp.

W działalności publicystycznej Zamenhof posługiwał się pseudonimami D-ro Esperanto, Unuel (Unu el la popolo – jeden z ludu), Gofzamen i Anna R. Jest autorem antologii tekstów literackich przetłumaczonych na esperanto pt. Fundamenta krestomatio... (1904), wśród licznych tłumaczeń należy wyróżnić całościowe tłumaczenie Starego Testamentu.

Zainicjowany przez Ludwika Zamenhofa ruch esperancki szybko rozprzestrzeniał się na świecie, a jego twórca zrzekł się wszelkich należnych mu praw, oddając esperanto na użytek całej ludzkości.

Na całym świecie istnieją setki obiektów (ulice, place itp.) nazwanych imieniem Zamenhofa i esperanto – w tym dwie planetoidy pomiędzy Jowiszem a Marsem.

Dom rodzinny Ludwika Zamenhofa, dedykowany mu pomnik oraz Centrum im. Ludwika Zamenhofa oznaczono jako punkty otwartego w czerwcu 2008 Szlaku Dziedzictwa Żydowskiego w Białymstoku opracowanego przez grupę doktorantów i studentów UwB – wolontariuszy Fundacji Uniwersytetu w Białymstoku. Punkty te zamieszczono również na otwartym w czerwcu 2009 roku przez firmę Landbrand Szlaku esperanto i wielu kultur.

15 grudnia obchodzony jest jako Dzień Zamenhofa.