Władysław Albert Anders  – generał broni Wojska Polskiego, Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych w latach 1944–1945, następca Prezydenta RP w latach 1950-1954.

Urodził się 11 sierpnia 1892 w Krośniewicach, znajdujących się wówczas na terenie zaboru rosyjskiego. Jego ojciec, Albert Anders, był agronomem i pracował jako administrator majątków ziemskich; matką była Elżbieta z domu Tauchert. Miał trzech braci, będących jak on zawodowymi żołnierzami Wojska Polskiego: Tadeusza, Karola i Jerzego oraz siostrę Irenę, którą wydziedziczono z powodu ślubu z ubogim mężczyzną. Oboje rodzice byli wyznania ewangelickiego, oraz pochodzenia niemieckiego; przodkowie od strony ojca na tereny Polski przybyli w czasach saskich w XVIII wieku.

Uczęszczał do warszawskiego gimnazjum realnego. We wrześniu 1910 roku zgłosił się do służby jako tzw. Вольноопределя´ ющийся (jednoroczny ochotnik). Szkoła średnia (w rosyjskiej armii nie wymagano matury), dobry stan zdrowia i zdany egzamin pozwalały skrócić służbę do roku, mieszkać poza koszarami (za własne pieniądze) i – po zdaniu egzaminu – awansować na chorążego (praporszczyka) rezerwy. Tak właśnie postąpił młody Anders, którego los rzucił do kowieńskiego 3 Noworosyjskiego Pułku Dragonów Jej Cesarskiej Mości Wielkiej Księżny Heleny Władimirowny. W roku 1912 odbył trzymiesięczne ćwiczenia rezerwy w 19. pułku huzarów w Rydze. Studiował sześć semestrów na Politechnice w Rydze. Podczas studiów (1911-1914) został członkiem Korporacji Akademickiej Arkonia[4]. Był miłośnikiem kawalerii i koni, czego dowodem był udział w wielu międzynarodowych zawodach jeździeckich.

Uczestnik I wojny światowej – jako porucznik dragonów dowodził szwadronem i został 3-krotnie ranny. W 1917 ukończył skrócony kurs Akademii Sztabu Generalnego w Petersburgu. Rewolucja lutowa 1917 i obalenie caratu zastały go w Rumunii, gdzie pełnił służbę jako szef sztabu 7. dywizji strzelców.

Następnie brał udział w formowaniu oddziałów I Korpusu Polskiego, którym dowodził gen. Józef Dowbor-Muśnicki. Po kapitulacji korpusu przed Niemcami wrócił do kraju i wstąpił do Wojska Polskiego. Szef sztabu Armii Wielkopolskiej w powstaniu wielkopolskim 1919. W wojnie polsko-bolszewickiej 1920 dowódca 15 Pułku Ułanów Poznańskich. Był ranny podczas walk nad Berezyną.

W październiku 1921 rozpoczął studia w Wyższej Szkole Wojennej (École Superieure de Guerre) w Paryżu i staż liniowy we Francji. Do kraju wrócił w 1924 i mianowany został szefem sztabu Generalnego Inspektora Kawalerii, gen. broni Tadeusza Rozwadowskiego. Od listopada 1925 komendant Warszawy.

Podczas przewrotu majowego szef sztabu wojsk rządowych. W latach 1928–1939 dowódca Kresowej, a następnie Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, dowódca Garnizonu Baranowicze. W 1932 przewodził polskiej ekipie jeździeckiej, która podczas zawodów hippicznych o Puchar Narodów w Nicei zdobyła 4 pierwsze nagrody.

Lata II wojny światowej

Pierwotnie dowodził Nowogródzką Brygadą Kawalerii w bitwie pod Mławą. W czasie odwrotu spod Mławy nie wykonał rozkazu osłony ruchu 20 Dywizji Piechoty, co było jedną z przyczyn jej rozbicia. Następnie kilkakrotnie Naczelne Dowództwo zmieniało przydział jego brygady. W związku z wielokrotnie zmienianymi rozkazami nie są jasne powody, dla których jednostka nie wzięła, mimo otrzymanego rozkazu, udziału w bitwie nad Bzurą. W czasie przebijania się Armii Poznań i Pomorze przez Kampinos do Warszawy odmówił gen. Tadeuszowi Kutrzebie wykonania rozkazu obrony skraju Puszczy Kampinoskiej motywując to przewidywanymi zbyt dużymi stratami swojej brygady. Od 12 września 1939 dowodził Grupą Operacyjną Kawalerii swojego imienia. Stoczył ciężkie walki przeciwko Niemcom w okolicach Mińska Mazowieckiego i Tomaszowa Lubelskiego (w ramach drugiej bitwy tomaszowskiej). W tej ostatniej bitwie, po osiągnięciu poważnego sukcesu, jakim było zdobycie 22 września Krasnobrodu wraz z Nowogródzką Brygadą Kawalerii opuścił zdobyte miasto i dotarł do Majdanu Sopockiego, skąd po krótkim odpoczynku udał się w kierunku Lwowa, wychodząc samowolnie z bitwy i nie powiadamiając o tym dowództwa Frontu Północnego. W wyniku tego udało się mu przebić na południe. Wobec zaciskającego się pierścienia niemiecko-sowieckiego generał Anders zdecydował rozformować Grupę Kawalerii na mniejsze grupy, które miały przedostać się na Węgry. Przebijając się w jednej z takich grup, 29 września w okolicach Sambora, generał Anders, został dwukrotnie postrzelony przez Ukraińców, po czym dostał się do niewoli sowieckiej.

Przetrzymywany w lwowskim szpitalu przy ul. Kurkowej, następnie w więzieniu (Brygidki) we Lwowie, 29 lutego 1940 wywieziony przez NKWD do Moskwy i osadzony w centralnym więzieniu NKWD na Łubiance. Podczas 22-miesięcznego pobytu w więzieniu był wielokrotnie przesłuchiwany i bezskutecznie namawiany (jeszcze w lwowskim szpitalu) do wstąpienia do Armii Czerwonej. Został uwolniony po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej i podpisaniu układu Sikorski-Majski. Wsiewołod Mierkułow uważał, że z Andersem jako byłym oficerem armii rosyjskiej rozprawić się nie będzie trudno. Od 4 sierpnia 1941 twórca i dowódca Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, a po ewakuacji latem 1942 wojska i ponad 20 tys. cywilów (uratowanych z więzień i łagrów) do Iranu – dowódca Armii Polskiej na Wschodzie (Irak, Palestyna) i 2 Korpusu Polskiego, którym dowodził w kampanii włoskiej (Bitwa o Monte Cassino; Bitwa o Ankonę). Od 2 października 1944 do 5 maja 1945 pełniący obowiązki (wobec wzięcia do niewoli gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego) Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Ostro skrytykował ustalenia konferencji w Jałcie. Był oskarżany o udział w domniemanym zamachu na gen. Sikorskiego.

Lata powojenne

Władze komunistyczne Polski 26 września 1946 roku odebrały mu stopień generała i polskie obywatelstwo, które przywrócono mu pośmiertnie 15 marca 1989. Pozostając na emigracji kontynuował działalność polityczną, ukierunkowaną na zachowaniu ciągłości konstytucyjnej Rządu Emigracyjnego w Londynie. Od 1949 był przewodniczącym Skarbu Narodowego, od 1954 członkiem Rady Trzech (po wypowiedzeniu posłuszeństwa Augustowi Zaleskiemu). Uczestniczył w kampanii na rzecz uwolnienia Polaków przebywających w łagrach. W 1956 poprowadził w Londynie marsz 20 tysięcy polskich emigrantów. Do końca życia pozostał na emigracji, zmarł dokładnie w 26. rocznicę bitwy pod Monte Cassino. Pochowany został, zgodnie z jego wolą, wśród swoich żołnierzy na Polskim Cmentarzu Wojennym pod Monte Cassino, we Włoszech.

Życie prywatne

Był dwukrotnie żonaty. Z pierwszego związku z Ireną Marią z domu Jordan-Krąkowską miał córkę Annę, autorkę wydanych pośmiertnie wspomnień Mój Ojciec generał Anders oraz syna Jerzego. Jego drugą żoną była Irena Renata Anders, z którą miał córkę Annę Marię.

Dokonania

• chorąży rezerwy (ros. Пра́порщик, praporszczyk) jazdy carskiej uzyskany w wyniku zdanego egzaminu w 1911
• kornet kawalerii rosyjskiej (ros. корне́т, odpowiednik podporucznika) – stopień nadany w 1915[9]
• porucznik
• sztabskapitan
• rotmistrz kawalerii rosyjskiej (ros. ро́тмистр) – stopień nadany w 1916
• podpułkownik – 23 maja 1919 mianowany przez Komisariat Naczelnej Rady Ludowej
• major – 15 lipca 1920 zatwierdzony przez Naczelnego Wodza z dniem 1 kwietnia 1920
• podpułkownik – 15 lipca 1920 otrzymał zezwolenie M.S.Wojsk. na używanie tytułu podpułkownika, rok później został zweryfikowany jako rzeczywisty podpułkownik ze starszeństwem z 1 czerwca 1919
• pułkownik – 1 grudnia 1924 ze starszeństwem z 15 sierpnia 1924 i 2 lokatą w korpusie oficerów kawalerii
• generał brygady – 1 stycznia 1934
• generał dywizji – 11 sierpnia 1941
• generał broni – 16 maja 1954

Ordery i odznaczenia

• Odznaka za Rany i Kontuzje – ośmiokrotnie ranny
• Order Orła Białego (pośmiertnie, 11 listopada 1995 przez Lecha Wałęsę)
• Krzyż Komandorski Orderu Wojennego Virtuti Militari
• Krzyż Kawalerski Orderu Wojennego Virtuti Militari
• Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari
• Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski.
• Krzyż Niepodległości
• Krzyż Walecznych – czterokrotnie
• Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami – czterokrotnie
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918-1921
• Krzyż Pamiątkowy Monte Cassino
• Order św. Sawy III klasy (Jugosławia)
• Gwiazda Wytrwałości (1984)
• Krzyż Kawalerski Legii Honorowej (Francja)
• Order św. Jerzego IV klasy (1915, Imperium Rosyjskie)
• Order św. Włodzimierza IV klasy z Mieczami (Imperium Rosyjskie)
• Order św. Anny II, III i IV klasy (1918, Rosja)
• Order św. Stanisława II i III klasy (1918, Rosja)
• Komandorska Legia Zasługi (USA)
• Krzyż Towarzyski Orderu Łaźni (Wielka Brytania)
• Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Świętych Maurycego i Łazarza (Włochy)
• Krzyż Wojenny Waleczności Wojskowej (Włochy)

Dzieła

Opublikował wspomnienia z lat 1939–1946 pod tytułem Bez ostatniego rozdziału (I wydanie Londyn 1949, II wydanie Londyn 1950, Londyn 1959, Warszawa 2007). Był autorem wstępu do opracowanej przez Józefa Mackiewicza dokumentalnej monografii zbrodni katyńskiej – Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów (I wyd. Londyn 1948), wielokrotnie wznawianych na emigracji, w kraju w wydawnictwach podziemnych, wreszcie oficjalnie po 1989. Napisał również książkę "Klęska Hitlera w Rosji 1941-1945" (I wydanie Londyn 1952, II wydanie Londyn 1972, III wydanie Londyn 1997).

Upamiętnienie

Jordana

Po roku 1990 imię gen. Andersa nadano ulicom i placom kilku polskich miast. Jego imię noszą też jednostki Wojska Polskiego oraz liczne szkoły i kilka struktur organizacyjnych ZHP i ZHR.

W 2002 roku Narodowy Bank Polski wydał monety kolekcjonerskie z wizerunkiem Władysława Andersa. 20 grudnia 2006 roku polski Senat przyjął jednogłośnie uchwałę ustanawiającą rok 2007 rokiem gen. Władysława Andersa.

Władysław Anders upamiętniony został w ramach projektu "słynni Polacy XX w." popiersiem, które stoi w parku im. Henryka Jordana w Krakowie (III.7) – odsłonięcie 18 maja 2007.

Filmy dokumentalne

• Generał Anders i jego armia z 1987 roku, scenariusz i reżyseria: Witold Zadrowski
• Bo wolność krzyżami się mierzy... Generał Anders z 1989 roku, scenariusz i reżyseria: Krzysztof Szmagier
• Generał Polskich nadziei... (Władysław Anders 1892-1970) z 2007 roku - dwuczęściowy film dokumentalny, reżyseria: Hanna Kramarczuk, scenariusz: Jan Tarczyński (także pomysłodawca), Tadeusz Kondracki. W postać generała wcielili się Robert Jarociński i Jan Machulski.
• Ułani Andersa 1939-1948 z 2009 roku, scenariusz i reżyseria: Janusz Sidor