Stefan Starzyński ps. Lew (ur. 19 sierpnia 1893 w Warszawie, zm. 17 października 1943 w Baalberge k. Bernburga w filii obozu koncentracyjnego KL Dachau) – polski żołnierz WP (major rezerwy), polityk, ekonomista, publicysta, prezydent Warszawy (1934–1939), obrońca Warszawy w 1939, w plebiscycie zorganizowanym przez redakcję „Gazety Wyborczej”, „Radio Kolor” i Warszawski Ośrodek Telewizyjny wybrany „Warszawiakiem Stulecia”.

Dzieciństwo i młodość

Urodził się 19 sierpnia 1893 w Warszawie przy ulicy Dobrej nr 33, jako trzeci syn Alfonsa Karola i Jadwigi z d. Lipskiej. Jego matka była nauczycielką języka francuskiego, zaś ojciec pochodził ze zubożałej szlachty, był drobnym urzędnikiem, a później rzemieślnikiem. W domu rodzinnym trwałe były tradycje powstańcze i patriotyczne. Najstarszemu synowi nadano imię Roman, na cześć dziadka powstańca w 1830 roku. Dzieciństwo spędził w Łowiczu. W tamtejszym gimnazjum brał udział w strajku szkolnym w 1905, kolportował „Robotnika”. Uczęszczając w 1907 do gimnazjum Emiliana Konopczyńskiego w Warszawie brał czynny udział w działalności Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej, działającym wśród młodzieży w polskich szkołach średnich i akademickich w Królestwie. Za działalność w Związku został w wieku 17 lat aresztowany, sądzony i skazany na miesiąc pobytu w twierdzy. Siedział w areszcie w Cytadeli Warszawskiej. Przez to naukę musiał ukończyć w prywatnym gimnazjum im. E. Konopczyńskiego w Warszawie (obecnie IV LO im. Adama Mickiewicza w Warszawie). Maturę uzyskał w szkole realnej Michała Kreczmara. Następnie studiował ekonomię na Wyższych Kursach Handlowych Augusta Zielińskiego (obecnie Szkoła Główna Handlowa w Warszawie), uzyskując w 1914 r. dyplom ich ukończenia. Zaliczył też dwa semestry prawa na Uniwersytecie Warszawskim. Zdobył doświadczenie społeczne jako członek Centralnego Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej i należał do Związku Strzeleckiego od 1912 (był tam redaktorem pisma pod ps. Lew).

Kariera wojskowa

W pierwszych dniach I wojny światowej, chcąc uniknąć służby w armii carskiej opuścił Warszawę i udał się do Łodzi, gdzie mieszkała jego matka. Działał wraz z żoną Józefą Wróblewską Starzyńską ps. Zuza w Polskiej Organizacji Narodowej. 22 października 1914 r. wstąpił do Legionów Polskich. Starszy brat Roman zwerbował go do Ekspozytury Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN). Na wiadomość o możliwości oblężenia Krakowa 9 listopada wraz z Departamentem Wojskowym NKN, ze Szkołą Podchorążych i kompanią garnizonową bracia Starzyńscy ewakuowali się na południe Polski. Ekspozytura została rozwinięta w Nawsiu koło Jabłonkowa. Po rozwiązaniu Ekspozytury 1 stycznia 1915 S. Starzyński został przydzielony do Departamentu Wojskowego NKN i został emisariuszem na powiat wieluński.

15 lipca 1915 został mianowany sierżantem i wyznaczony referentem Departamentu Wojskowego NKN w Piotrkowie. 8 września Starzyński został mianowany do stopnia chorążego i wyznaczony oficerem placu i i komisarzem werbunkowym na powiat pińczowski. Na skutek wstrzymania werbunku do Legionów przez komendanta I Brygady J. Piłsudskiego i starcia na tym tle z naczelnikiem Departamentu Wojskowego NKN ppłk. Władysławem Sikorskim, Starzyński ideowo związany z I Brygadą 15 lipca 1915 został zwolniony z funkcji oficera werbunkowego i zameldował się w 5 pułku piechoty Legionów. Jako dowódca plutonu 2 batalionu 5 pp brał udział w całym szlaku bojowym I Brygady. Walczył pod Stochodem, Rutką Sitowiecką i Sitowiczami n. Horyniem i innymi miejscowościami. W końcu 1915 r. 5 pp został dyslokowany najpierw do Baranowicz, a następnie na Podlasie i Mazowsze. Z Pułtuska został oddelegowany do Komorowa koło Ostrowi Mazowieckiej.

5 lipca 1917 zebranie oficerów 5 pp w Zegrzu, złożyło oświadczenie „5 pp odmawia złożenia przysięgi według przedłożonego brzmienia. Powyższa bowiem rola nie oddaje nas w zależność od jakiejkolwiek istniejącej władzy polskiej, wyzuta jest z zasady politycznej własnej państwowości i zaprzecza naszym dążeniom do niepodległości... Na straży honoru żołnierza polskiego, świadomi następstw tego sprzeciwu, wytrwamy w obronie naszej godności”. Po kryzysie przysięgowym Starzyński został zwolniony z Legionów i był internowany w Beniaminowie. Podczas pobytu w internowaniu zmarł 26 listopada jego ojciec. Od 26 listopada do 4 grudnia przebywał na urlopie okolicznościowym w związku z pogrzebem ojca. Zimą 1918 część internowanych oficerów wybrała możliwość służby w Polnische Wehrmacht jako okres przetrwania. Starzyński nie wybrał tej drogi Znalazł się na liście 38 wypuszczonych, którzy chcieli powrócić do studiów lub zajęć przedwojennych. Zwolniony z obozu 1 marca 1918 r. Przez 8 miesięcy przymusowo musiał przebywać poza armią. Starzyński udał się do Warszawy, gdzie znalazł prace w Towarzystwie Przemysłowym, jednocześnie kontynuował działalność konspiracyjną w POW, która wspólnie z Pogotowiem Bojowym PPS dokonała ponad dwudziestu zamachów na przedstawicieli władz okupacyjnych.

1 listopada 1918 Starzyński został wcielony do 1 kompanii oficerskiej w Dęblinie Wojska Polskiego. Z chwilą powstania w noc 5/6 listopada Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej ppor. Starzyński na podstawie rozkazu szefa sztabu Dowództwa Wojska Polskiego w Lublinie płk. S. Burhardta-Bukackiego otrzymał przydział do Oddziału Organizacyjnego Sztabu. 25 listopada na wniosek dowódcy Chełmskiego Okręgu Wojskowego płk. M. Rysia-Trojanowskiego został przeniesiony do Chełma i mianowany adiutantem dowództwa tego okręgu w tworzącym się dowództwie 25 pp oraz adiutantem wojsk operujących na Ukrainie. Na rozkaz E. Rydza-Śmigłego udawał się w listopadzie 1918 do Krakowa, gdzie organizował patriotyczne wiece i demonstracje.

Na przełomie lat 1918/1919 pracował, po przejściu kursu oficerów starszych w Chełmie, jako oficer II (Wywiadowczego) Oddziału Sztabu Generalnego. 9 marca 1919 został odkomenderowany na I kurs adiutantów sztabowych. Po jego ukończeniu mianowany został adiutantem sztabowym i przydzielony 21 kwietnia jako referent sekcji do spraw wschodu Oddziału II Sztabu Generalnego – wywiad wojskowy, a następnie zastępca szefa wydziału. 28 października przeniesiony został do 10 pułku artylerii polowej. W okresie od 16 listopada do 8 grudnia 1919 wysłano go jako przedstawiciela Naczelnego Dowództwa WP do Naczelnego Dowództwa Wojsk Ukrainy, w celu przeprowadzenia rokowań dotyczących przejazdu wojsk ukraińskich atamana Semena Petlury. Jako oficer Oddziału II przewoził z Szepietówki atamana Semena Petlurę. W czasie wykonywania tego rozkazu zaraził się tyfusem. Rekonwalescencję odbył w Warszawie.

Z wniosku o odznaczenie Krzyżem Walecznych wiadomo, że 28 maja 1920 służył w 3 baterii 10 pułku artylerii polowej. Bateria ta walczyła w Grupie Operacyjnej płk. Stanisława Nałęcz Małachowskiego Armii Rezerwowej. W czasie jednej z potyczek bateria Starzyńskiego w ciągu trzech godzin wystrzeliła 700 pocisków wstrzymując nieprzyjaciela, za co był przedstawiany wniosek odznaczeniowy. W dniu 22 lipca 1920 na własną prośbę został przeniesiony z Oddziału II Sztabu Generalnego na front i przydzielony jako szef Oddziału II 13 Dywizji Piechoty, a następnie do dowództwa Grupy gen. Stanisława Hallera. 18 września 1920 na wniosek dowódcy 9 Dywizji Piechoty płk. M. Trojanowskiego dowódca 3 Armii gen. W. Sikorski przeniósł Starzyńskiego na stanowisko szefa oddziału operacyjno-informacyjnego dywizji. We wrześniu 1920 Starzyński wyróżnił się w walkach z 1 Armią Konną Siemiona Budionnego. 14 października 1920 Starzyński był mianowany kapitanem. Od 12 grudnia 1920 do 6 kwietnia 1921 Starzyński pełnił obowiązki szefa sztabu 9 Dywizji Piechoty. W końcu kwietnia 1921 Starzyński został przeniesiony z linii na stanowisko referenta sekcji informacyjnej Oddziału II MSWoj. Wiosną zaczęła się demobilizacja wojska. Na własna prośbę i na wniosek reklamacyjny Centralnego Związku Polskiego Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów w lipcu 1921 zastał zwolniony z czynnej służby i przeniesiony do rezerwy z przynależnością ewidencyjna do 35 pp. Zakończył służbę w stopniu kapitana. Za odwagę i ofiarność odznaczony Krzyżem Walecznych. Od 1927 zmieniano mu przynależność mobilizacyjną. Najpierw do 1 pułku artylerii ciężkiej (pac), później do Centrum Wyszkolenia Artylerii i w końcu do 8 pac. 1 stycznia 1934 r. mianowany majorem Wojska Polskiego.

Działalność polityczna

Na rozkaz Marszałka Polski J. Piłsudskiego w latach 1922–1924 przejął obowiązki sekretarza generalnego Polskiej Komisji Reewakuacyjnej i Specjalnej, powołanej do realizacji polsko-rosyjskiego traktatu Ryskiego. Komisja pracowała w Moskwie i innych miastach. Starzyński oprócz pracy śledził także przemiany zachodzące w Rosji. W 1924 opublikował pod ps. St. Stepol dwie prace: „Jak jest naprawdę dzisiaj w Rosji” i „Zagadnienia narodowościowe w Rosji Sowieckiej”. Był zwolennikiem niezależnej, demokratycznej Ukrainy. W pracy poddał krytyce działalność publicystyczną Stalina, traktującą o problemach narodowościowych. W 1924 wrócił do Warszawy, gdzie rozpoczął działalność w administracji gospodarczej państwa. Nowy etap pracy to Ministerstwo Skarbu, członek Sekretariatu Komitetu ekonomicznego Ministrów, kierowanego przez premiera i ministra skarbu Władysława Grabskiego. Jako człowiek o czystych rękach demaskował korupcję wśród posłów, chronił interesy skarbu państwa poprzez blokadę diet poselskich[potrzebne źródło]. Nowy premier Aleksander Skrzyński, bojąc się opozycji, nakazał Starzyńskiemu wstrzymać egzekucje z diet poselskich, na co Starzyński złożył dymisję 1 marca 1926 r. W atmosferze przewrotu majowego napisał swoje kredo gospodarczo-społeczne „Program rządu pracy w Polsce”. Postulował w nim reformę administracji, która powinna znajdować się pod stałą kontrolą społeczną. Opowiadał się za rozwojem samorządu terytorialnego i gospodarczego. Wyjście z depresji gospodarczej widział poprzez interwencjonizm podatkowy, kredytowy i celny. Widział potrzebę przeprowadzenia reformy rolnej, udzielania kredytów dla pobudzania inwestycji gospodarki rolnej, przyspieszenia akcji scaleniowej, likwidacji serwitutów. Domagał się rozszerzenia działalności państwowych monopoli. Łączył nadzieje gospodarcze z rozwojem polityki morskiej Państwa, budową Gdyni i magistrali kolejowej Śląsk-Gdynia.

Po przewrocie majowym pracował jako urzędnik ds. szczególnych zleceń przy prezesie Rady Ministrów, dyrektor Departamentu Ogólnego Ministerstwa Skarbu Kazimierzu Bartlu, a następnie wiceminister skarbu, od 1930 do 1933 poseł na Sejm z ramienia BBWR, wiceprezes Banku Gospodarstwa Krajowego, potem senator II RP i generalny komisarz Pożyczki Narodowej. W pracach poświęconych gospodarce opowiadał się za aktywną rolą Państwa w kapitalistycznej gospodarce towarowej. Nienawidził urzędniczej rutyny i konserwatyzmu. W latach trzydziestych prowadził wykłady w Wyższej Szkole Handlowej. W 1934 został prezesem Związku Miast Polskich.

W 1935 został odznaczony estońskim Orderem Krzyża z Orłem II klasy. W 1936 został odznaczony Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury za zasługi dla dobra literatury.

W 1937 zaangażował się w polityczną działalność Obozu Zjednoczenia Narodowego. W tym samym roku został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi.

Był zwolennikiem autorytarnych rządów Józefa Piłsudskiego.

Prezydentura

2 sierpnia 1934 roku został mianowany komisarycznym prezydentem m.st. Warszawy. Wielką jego zasługą jest uporządkowanie ustroju stolicy – zastąpienie zarządzania komisarycznego demokratycznym samorządem stolicy, wybranym 18 grudnia 1938 r. zgodnie z ustawą o samorządzie gminy m. st. Warszawy z 16 sierpnia 1938 r. Demokratycznie wybrana Rada Miejska przeprowadziła głosowanie w sprawie wyboru nowego prezydenta miasta. Starzyński nie uzyskawszy wymaganej przez ustawę liczby głosów radnych zatwierdzony został na stanowisko prezydenta miasta przez ministra spraw wewnętrznych.

Przy pomocy prezydenta I. Mościckiego, wicepremiera i ministra Skarbu E. Kwiatkowskiego, ministra Rolnictwa Juliusza Poniatowskiego i ministra Oświecenia W. Świętosławskiego doprowadził do opracowania 4-letniego planu rozwoju gospodarczego m.st. Warszawy na lata 1938–1942. Plan przewidywał intensywny rozwój budownictwa mieszkaniowego w kierunku zachodnim od dworca Głównego, budowę Dworca Zachodniego i w związku z tym rozwój Ochoty, Koła i rejonu Czyste. Miała się rozwijać południowa Warszawa, tzw. Dzielnica Reprezentacyjna marszałka Piłsudskiego, miał się rozbudowywać Mokotów. W dzielnicy siekierkowsko-czerniakowskiej planował budowę ośrodka sportowo-rekreacyjnego, z myślą o zorganizowaniu w Warszawie igrzysk olimpijskich w latach pięćdziesiątych. Plan przewidywał rozwój i modernizację Powiśla, Żoliborza, Bielan i Powązek. Planował zorganizowanie w Warszawie w 1944 światowej wystawy przemysłowej na cześć 25.lecia odzyskania niepodległości (wystawa miała być zorganizowana w rejonie obecnego stadionu Narodowego). Rozwój przemysłu planował w dzielnicach: Bródno, Pelcowizna i Żerań. W dziedzinie komunikacji planował przebić trasę N-S od ul. Chałubińskiego, aż do pl. Mirowskiego oraz bezpośrednie połączenie Woli z Pragą tunelem pod Ogrodem Saskim, placem Piłsudskiego, wiaduktem i nowym mostem na przedłużeniu ul. Karowej. Plac Mirowski miał uzyskać połączenie z Placem za Żelazną Bramą, gdzie miał być wylot tunelu.

Bilans 5-letnich rządów Starzyńskiego w Warszawie: budowa ponad 100 tys. mieszkań z infrastrukturą, budowa 30 gmachów szkolnych i modernizacja kilkudziesięciu starych, wykończenie i oddanie do użytku – Muzeum Narodowego, Domu turysty, hali targowej na Żoliborzu, szpitala Przemienienia Pańskiego, renowacja Pałacu Blanka, Arsenału, Pałacu Brühla, odkrycie średniowiecznych murów Warszawy, założenie muzeum na Zamku Warszawskim i Muzeum Piłsudskiego w Belwederze, przygotowanie projektu budowy mostu Piłsudskiego i sieci metra, modernizacja tras wylotowych Warszawy, modernizacja siedmiu szpitali. 27 lipca 1939 napisał testament, w którym własne zbiory sztuki zapisał Muzeum Narodowemu.

II wojna światowa

Podczas Kampanii Wrześniowej po odmowie wykonania rozkazu ewakuacji ze stolicy, sprawował funkcję komisarza cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy. Na propozycję odlotu z Warszawy samolotem przysłanym przez E. Rydza-Śmigłego, odpowiedział gen. Juliuszowi Rómmlowi jako dowódcy obrony stolicy: „Tak jak Pan dzieli los swoich żołnierzy – tak i ja pozostanę wśród swoich”. W dniu 6 września gen. Kazimierz Sosnkowski wezwał prezydenta Starzyńskiego do kwatery dowódcy obrony Warszawy gen. Waleriana Czumy. We wspomnieniach „Cieniom września” K. Sosnkowski odnotował: „ Do prezydenta Starzyńskiego zwróciłem się z żądaniem natychmiastowego zmobilizowania ludności Warszawy do walki i do prac pomocniczych. Zostało ustalone, że skieruje on zaraz apel do mieszkańców stolicy aby zjawili się w wyznaczonych punktach zbiórki do kopania rowów i budowy barykad. Miasto zobowiązało się dać tyle sprzętu saperskiego, ile miało do dyspozycji, resztę oraz sprzęt minerski obowiązany był dostarczyć dowódca okręgu I. Zarząd miejski miał wyłączyć gaz i wodę w strefach obrony. Przed zakończeniem odprawy prezydent Starzyński zameldował mi, że wszystkie zalecenia wykona niezwłocznie, jednakże następnego dnia musi przekazać urząd prezydenta swojemu zastępcy oraz opuścić Warszawę, aby zameldować się w pułku (8 pac w Toruniu), do którego ma przydział na podstawie karty mobilizacyjnej. Moją odpowiedzią było wezwanie, aby pozostał na miejscu, w Warszawie, gdzie będzie potrzebniejszy aniżeli w pułku. Prezydent Starzyński oświadczył, że wobec takiego pozostanie na urzędzie, traktując mój rozkaz jako zwolnienie go od obowiązku stawiennictwa w pułku”. Prezydent Starzyński rozbudowywał sieć cywilnej obrony stolicy: Ochotnicze Bataliony Obrony Warszawy, Robotnicze Bataliony Obrony Stolicy, Straż Obywatelską, bataliony Pracy i Radę Obrony Stolicy (na wzór Rady z 1920) oraz Stołeczny Komitet Samopomocy Społecznej. Znakomity organizator, podtrzymywał ducha oporu ludności żarliwymi przemówieniami radiowymi. Zachowało się nagranie, w którym wypowiedział pamiętne słowa: „Chciałem, by Warszawa była wielka (...) I dziś widzę ją wielką ...”. 24 września odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari. Po kapitulacji miasta był współtwórcą struktury administracji podziemnej. Współpracował z pierwszym komendantem głównym Służby Zwycięstwa Polski gen. M. Karaszewiczem-Tokarzewskim. Aresztowany przez Niemców 27 października 1939 w ratuszu, był więziony kolejno na Pawiaku w Warszawie, od grudnia 1939 w Moabicie w Berlinie, a następnie w obozie koncentracyjnym w Dachau.

Śmierć

Istnieją rozbieżności co do daty i okoliczności śmierci Starzyńskiego. Pion śledczy warszawskiego oddziału IPN-u próbuje ustalić szczegóły.

Jedna z wersji brzmi, że Starzyński został zamordowany 19 marca 1944 r. w kopalni soli potasu, gdzie był więźniem filii obozu i pracował w Lipskim Ogólnym Przedsiębiorstwie Transportu, w którym produkowano części do samolotów. Według świadków, na kozłach ustawiono deskę na której postawiono S. Starzyńskiego z dwoma pełnymi wiadrami wody. Stał na niej tak długo, aż zemdlał i zmarł. Data i miejsce śmierci zostały ujawnione przez władze niemieckie dopiero w styczniu 1994. Dokumenty były w posiadaniu STASI i mimo próśb z polskiej strony nie były ujawnione. Śmierć prezydenta historycy przypisują Einsatzgruppe IV pod dowództwem SS-Brigadeführera Lothara Beutela, która dnia 30 września 1939 została przerzucona do Warszawy.

Upamiętnienie

6 września 1946 odznaczony pośmiertnie Krzyżem Grunwaldu I klasy.

12 sierpnia 1954 odznaczony pośmiertnie Krzyżem Niepodległości Polski Podziemnej z Mieczami przez Prezydenta RP na Wychodźstwie Augusta Zaleskiego.

Obecnie w Warszawie na Nowej Pradze, tuż za mostem Gdańskim, znajdują się ulica i rondo jego imienia.

W Warszawie znajdują się też dwa jego pomniki. Jeden, wzniesiony w 2001 w Ogrodzie Saskim stał tam do 2008, później został przeniesiony do Szkoły Podstawowej 143 w Warszawie im. Stefana Starzyńskiego przy Al. Stanów Zjednoczonych 27. Uroczyste odsłonięcie pomnika w nowej lokalizacji nastąpiło 15 września 2008 o godzinie 10:00. Drugi pomnik znajduje się na pobliskim placu Bankowym, naprzeciwko obecnego ratusza. Oprócz tego pomnik w formie płyty z wizerunkiem prezydenta znajduje się na chodniku przy Al. Niepodległości na Mokotowie pomiędzy ulicami Dąbrowskiego i Madalińskiego przed dawną willą Prezydenta.

W sierpniu 1999 został uhonorowany przez Radę Warszawy tytułem Honorowego Obywatela m.st. Warszawy.

Imię majora Stefana Starzyńskiego nosi 10 Warszawski Pułk Samochodowy. Imię Stefana Starzyńskiego nosi również Szkoła Podstawowa nr 143 w Warszawie, Gimnazjum nr 49 w Warszawie, Szkoła Podstawowa nr 46 w Warszawie oraz piętnasta promocja Krajowej Szkoły Administracji Publicznej.

Przy ul. Senatorskiej 16 w Warszawie znajduje się tablica upamiętniająca Stefana Starzyńskiego, ufundowana przez banki – BRE i Citibank w 1999.

Las Kabacki na obrzeżach Warszawy nosi imię Stefana Starzyńskiego.

Symboliczny grób prezydenta Warszawy znajduje się na Cmentarzu Powązkowskim. W Łowiczu jego imieniem nazwano osiedle mieszkaniowe i ulicę. Na domu przy ulicy Zduńskiej, gdzie kiedyś mieszkał z rodzicami, umieszczono żeliwną tablicę pamiątkową.

Łukasz Rostkowski, znany pod pseudonimem L.U.C, zamieścił na swojej płycie 39/89 - Zrozumieć Polskę z 2009 roku utwór „Tribute To Stefan Starzyński”.

28 marca 2010 roku Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Lech Kaczyński odznaczył pośmiertnie Stefana Starzyńskiego Orderem Orła Białego „w uznaniu znamienitych zasług dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, za wielki wkład w rozwój Warszawy oraz za wykazaną odwagę i męstwo podczas jej obrony w 1939 r.”.