Działania wojenne

Od 1 do 6 września 1939 walkę w obronie stolicy prowadziła Brygada Pościgowa oraz pododdziały Ośrodka Obrony Przeciwlotniczej Warszawa (czynna OPL) i mieszkańcy miasta zorganizowani w ramach biernej OPL.

3 września minister spraw wojskowych, gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki, rozkazał gen. bryg. Walerianowi Czumie zorganizować obronę miasta przed zagonem pancerno-motorowym zmierzającym z kierunku południowo-zachodniego (niemiecki XVI Korpus Pancerny). Pierwszy Sztab Obrony Warszawy stanowili oficerowie Komendy Głównej Straży Granicznej. Szefem Sztabu mianowany został płk dypl. Tadeusz Roman Tomaszewski. Do obrony stolicy skierowano oddziały 5 Dywizji Piechoty pozostającej w odwodzie Naczelnego Wodza.

6 września Prezydent RP Ignacy Mościcki wraz z władzami państwa, wobec bezpośredniego zagrożenia natarciem niemieckim, ewakuowali się do Nałęczowa. Począwszy od 6 września rozpoczęło się także formowanie obrony cywilnej oraz Robotniczej Brygady Obrony Warszawy.

8 września do obrzeży Warszawy dotarły oddziały niemieckiej 4 Dywizji Pancernej. Tego dnia powstała także Armia Warszawa. 8 i 9 września od strony Ochoty i Woli rozpoczął się atak Wehrmachtu na Warszawę. OKW próbowało zdobyć stolicę Polski z zaskoczenia siłami dwóch dywizji pancernych (1 i 4 DPanc), które 6 września dokonały skutecznego przełamania frontu polskiego pod Piotrkowem. Atak 4 Dywizji Pancernej Wehrmachtu na Ochotę i Wolę (ulicami Grójecką i Wolską) załamał się wobec skutecznej polskiej obrony i opłacony został wysokimi stratami po stronie niemieckiej.

9 września płk dypl. Marian Porwit mianowany został dowódcą Odcinka „Warszawa-Zachód”. W dniach 13-15 września miasto zostało całkowicie okrążone. Stefan Starzyński, komisaryczny prezydent miasta i komisarz cywilny jego obrony, odmówił ewakuacji wraz z rządem i stanął na czele cywilnej obrony Warszawy. Na mocy rozkazu Naczelnego Wodza została powołana Armia Warszawa pod dowództwem gen. Juliusza Rómmla. Stefan Starzyński powołał Komitet Obywatelski przy Dowództwie Obrony Warszawy, skupiający przedstawicieli wszystkich ugrupowań politycznych Rzeczypospolitej – od PPS, poprzez piłsudczyków, do narodowej demokracji. Propagandą Dowództwa Obrony Warszawy kierował płk. Wacław Lipiński.

W dniach 17–22 września garnizon warszawski został wzmocniony przez żołnierzy Armii Poznań i Armii Pomorze (Wielkopolska Brygada Kawalerii, Podolska Brygada Kawalerii, elementy Pomorskiej Brygady Kawalerii i część jednostek piechoty), którzy pod operacyjnym dowództwem gen. Tadeusza Kutrzeby przełamali się do Warszawy z rejonu Bzury przez Puszczę Kampinoską, tocząc zażarte walki o przedarcie się na przedpolu miasta. Podczas tej operacji polegli generałowie Stanisław Grzmot-Skotnicki, Franciszek Wład i Mikołaj Bołtuć. Mianem Warszawskich Termopil zostały określone walki 30 Pułku Strzelców Kaniowskich 21 września w rejonie Wawrzyszewa, gdzie 1 batalion tego pułku, tracąc 500 ludzi, zatrzymał uderzenie niemieckiej 24 Dywizji Piechoty wsparte czołgami i ogniem 70 dział, umożliwiając przedostanie się do miasta niedobitków z bitwy nad Bzurą.

Dyskusyjną wśród historyków pozostaje rola gen. Juliusza Rómmla, który pomimo znacznych sił (w tym batalionu czołgów) nie udzielił żadnego wsparcia wojskom Armii Poznań i Pomorze w czasie bitwy nad Bzurą i nie dokonał koordynacji sił Armii Warszawa i znajdujących się w twierdzy Modlin sił Armii Modlin i GO gen. Wiktora Thommée z Armii Łódź z Armiami „Poznań” i „Pomorze”.

Po agresji ZSRR na Polskę 17 września przebywający pod Warszawą Adolf Hitler wydał osobisty rozkaz ostrzału artyleryjskiego Zamku Królewskiego dla zmuszenia stolicy Polski do kapitulacji. Kapitulacja Warszawy była uzgodnionym warunkiem niemiecko-sowieckim co do rozbioru terytorium państwa polskiego pomiędzy III Rzeszę a ZSRR. W konsekwencji wojska niemieckie podjęły eskalację działań (niezgodnych z IV konwencją haską) skierowanych przeciwko ludności cywilnej Warszawy, a mających zmusić miasto do jak najszybszej kapitulacji.

25 września został przeprowadzony nalot dywanowy Luftwaffe na Warszawę, zginęło wtedy ok. 10 tys. mieszkańców, 35 tys. zostało rannych, zaś 12% zabudowy miejskiej uległo zniszczeniu. Luftwaffe zbombardowała warszawską gazownię, elektrownię i stację filtrów. Wobec braku prądu zamilkła rozgłośnia radiowa Warszawa II, nadająca z Fortu Mokotowskiego. Ataki te były wstępem do generalnego szturmu miasta, 26 września oddziały niemieckie przeprowadziły natarcie, które jednak nie przyniosło im większych sukcesów.

27 września zapadła decyzja o wstrzymaniu walk z uwagi na sytuację ludności cywilnej. Kapitulacja stolicy nastąpiła ostatecznie 28 września. Do niewoli niemieckiej dostało się ok. 120-140 tys. polskich żołnierzy walczących w obronie Warszawy.

28 września 1939 – bezpośrednio po kapitulacji Warszawy – w zawartym w Moskwie pakcie o granicach i przyjaźni III Rzesza i ZSRR dokonały wbrew prawu międzynarodowemu (konwencja haska IV z 1907 r.) wytyczenia granicy niemiecko-sowieckiej na okupowanym wojskowo terytorium Polski.

Struktura organizacyjna i obsada personalna Obrony Warszawy

• Dowództwo
  • dowódca
    • gen. bryg. Walerian Czuma (komendant główny SG)
  • I zastępca dowódcy
    • płk Julian Janowski (I zca kmdta gł. SG)
  • II zastępca dowódcy
    • płk Romuald Niementowski (II zca kmdta gł. SG)

• Sztab
  • szef sztabu
    • płk dypl. Tadeusz Roman Tomaszewski
  • zastępca szefa sztabu
    • ppłk dypl. Stefan Koeb
  • adiutant szefa sztabu
    • ppor. Stanisław Launhard
  • oficer do zleceń
    • ppłk. dypl Stanisław Toruń
  • szef Oddziału I - organizacyjny
    • ppłk dypl. Feliks Kwiatek
    • ppłk dypl. SG Antoni Rogowski (do 7.IX)
    • kpt. rez. Artur Ferencowicz
  • szef Oddziału II - wywiadowczy
    • ppłk dypl. Mieczysław Starzyński
    • mjr Jan Michalski
    • mjr. SG Aleksander Kuźmiński zam. przez gestapo w okupowanej Warszawie
  • szef Oddziału III – operacyjny
    • ppłk dypl. Jakub Kozioł (szef sztabu KG SG) zm. w obozie Murnau
    • kpt. dypl. Leon Ryszard Madaliński 1941 wyrokiem sądu AK stracony we Włocławku
    • kpt. Aleksander Józef Zasoński
    • por. Stanisław Marian Sydor
    • por. Stanisław Stopa do 22.09
  • szef Oddziału IV
    • mjr Alojzy Nowak
  • kwatermistrz
    • mjr dypl. Edward Józef Ombach
    • ppłk. dypl. Władysław Winiarski
• dowódca artylerii
  • • ppłk Wacław Zielonko-Zielonka (dowódca 3 pac)
  • oficer sztabu
    • kpt. Wacław Bundyk do 18.09
    • mjr. Witold Łoziński od 19.09
    • mjr. Władysław Świderski
    • kpt. Stanisław Antoni Krysakowski
  • oficer łączności
    • ppor. Leon Korejwo
  • oficer obserwacyjny
    • ppor Stanisław Grzeszkowicz zm. z odniesionych ran 29.09.1939
  • oficer bpgaz.
    • por. Witalis Fiedorkiewicz
• dowódca OPL czynnej
  • dowódca
    • płk. Kazimierz Baran
  • z-ca dowódcy
    • ppłk. Franciszek Jórasz
  • szef sztabu
    • mjr dypl. Antoni Mordasewicz
  • oficer łączności
    • kpt. Konstanty Adamski
• dowódca broni pancernych
  • • mjr Julian Tomasz Głowacki (dowódca 3 bpanc.)
• dowódca saperów
  • • ppłk Marceli Rowieński (do 11.IX)
    • płk inż. Kazimierz Hertel
  • zastępca dowódcy saperów
    • płk st. sp. Ludwik Hickiewicz
• szef propagandy
  • • ppłk dr Wacław Lipiński
• dowódca łączności
  • płk dypl. Józef Łukomski
    • zastępca
      • ppłk Edward Gorczyński

• Odcinek "Warszawa-Zachód"
  • Dowództwo
    • dowódca odcinka – płk dypl. Marian Porwit (kierownik I rocznika W.S.Woj.)
    • dowódca artylerii – ppłk dypl. Adam Dzianott
  • Sztab
    • szef sztabu – ppłk dypl. Leopold Okulicki
• Odcinek "Warszawa-Wschód"
  • Dowództwo
    • dowódca odcinka
      • płk Julian Janowski (do 13.IX)
      • gen. bryg. Juliusz Zulauf (dowódca 5 DP)
    • dowódca artylerii – ppłk dypl. Jan Ciałowicz (dowódca AD 5 DP)
  • Sztab
    • szef sztabu – płk dypl. dr Stanisław Rostworowski
• Odwody dowódcy obrony:
  • Grupa Pancerno-Motorowa
    • dowódca grupy – kpt. Bolesław Kowalski