Stanisław Bogusław Leszczyński herbu Wieniawa (ur. 20 października 1677 we Lwowie, zm. 23 lutego 1766 w Lunéville) – król Polski w latach 1705–1709 i 1733–1736 jako Stanisław I Leszczyński, książę Lotaryngii i Baru w latach 1738–1766, wolnomularz.

Młodość

Był synem podskarbiego wielkiego koronnego Rafała Leszczyńskiego i Anny z Jabłonowskich, córki Stanisława Jana. Do chrztu we Lwowie, który odbył się 21 października 1677 w katedrze łacińskiej, trzymał go jego dziadek hetman polny koronny Stanisław Jan Jabłonowski i jego siostra Zofia Dzieduszycka. Jego edukacją zajmowali się nauczyciele domowi, w tym sprowadzani z zagranicy. Przyszły król uczęszczał także do gimnazjum protestanckiego w Lesznie. W latach 1695-1696 odbył podróż po Europie.

Aż do śmierci ojca w 1703 pozostawał wyraźnie w jego cieniu. W 1696 objął z woli ojca urząd starosty odolanowskiego. Na sejmie elekcyjnym w 1697 opowiedział się razem z ojcem za kandydaturą syna zmarłego króla, Jakuba Sobieskiego, ale ostatecznie poparł elektora saskiego. W 1697 roku podpisał jego elekcję. Nowy król odwdzięczył mu się, mianując go podczaszym wielkim koronnym. W 1699 Leszczyński został wojewodą poznańskim. Sytuacja zmieniła się po wybuchu wojny północnej w 1700 i wkroczenia wojsk szwedzkich do Polski.

Przerwane panowanie

Po zajęciu Warszawy przez wojska szwedzkie w 1704, wroga królowi Augustowi II Saskiemu szlachta polska zawiązała konfederację warszawską i 16 lutego zdetronizowała króla. Leszczyński, jako delegat konfederacji spotkał się w kwietniu z królem szwedzkim Karolem XII w Lidzbarku Warmińskim. Szwedzki władca doceniając jego wpływy w Wielkopolsce wysunął go jako kandydata do tronu. Leszczyński początkowo złożył zobowiązanie, że koronę przyjmie jedynie w depozyt i przekaże ją Jakubowi Sobieskiemu. Obietnicy nigdy nie dotrzymał. 12 lipca 1704, sejm elekcyjny, zwołany w szwedzkim obozie wojskowym pod Warszawą, potwierdził formalnie wybór nowego króla. Proklamacji nie dokonał zgodnie z prawem zwyczajowym prymas Michał Stefan Radziejowski lecz biskup poznański Mikołaj Święcicki. Dopiero jednak 4 października 1705 został koronowany na króla Polski w kolegiacie św. Jana Chrzciciela w Warszawie przez arcybiskupa lwowskiego Konstantego Józefa Zielińskiego.

Przez cały 5-letni okres panowania Leszczyńskiego trwała w Polsce wojna przeciwko szwedzkiej okupacji, przy czym August II Mocny (Wettyn) dopiero w 1706 zrzekł się swej polskiej korony na rzecz nowego króla (Pokój w Altranstädt). Przebywające w Rzeczypospolitej wojska rosyjskie zniszczyły dobra Leszczyńskiego, zwłaszcza Leszno, które spaliły, ludność miasta wymordowały lub wywiozły w głąb Rosji (sukienników i złotników). Po zniszczeniu przez Rosjan ekspedycyjnej armii szwedzkiej pod Połtawą 8 lipca 1709, Szwedzi opuścili także ziemie Rzeczypospolitej.

Wygnanie z Polski

W sierpniu 1709 roku przez Szczecin udał się do Stralsundu na Pomorzu Szwedzkim. Tam Karol XII powierzył mu kierownictwo armii szwedzkiej dowodzonej przez Nilsa Gyllenstiernę. W tym czasie Leszczyński wielokrotnie przeprawiał się do Szwecji, by przedstawić tam swoje koncepcje polityczne. 5 grudnia 1712 w Ribnitz koło Stralsundu Leszczyński zawarł ugodę z reprezentującym Augusta II feldmarszałkiem saskim Jakubem Henrykiem Flemmingiem. W myśl jej postanowień zwracał rywalowi jego akt abdykacji z 1706, tracąc tym samym polską koronę, zachowując jednak tytuł królewski. Wynegocjował amnestię dla swoich zwolenników, zwrot swoich utraconych majątków i roczną pensję. Porozumienie to nie weszło jednak w życie, uznane za nieważne przez Karola XII.

W grudniu 1712 udał się przez Jassy do Benderów, gdzie miał nadzieję spotkać króla Szwecji. Stamtąd podjął próbę destabilizacji Rzeczypospolitej i obalenia Augusta II. W czerwcu 1713 przez Wrocław wysłał do kraju swojego wysłannika z pieniędzmi przeznaczonymi na wywołanie zamieszek. Na czele kilkudziesięciu tysięcy Tatarów chana Qaplana I Gireja, wojsk tureckich i dragonów szwedzkich przeprawił się przez Prut i stanął pod Chocimiem. Ostrzeżony hetman wielki koronny Adam Mikołaj Sieniawski rozpoczął przygotowania obronne. Wyprawa zakończyła się fiaskiem na skutek nacisków dyplomacji cesarskiej i rosyjskiej.

Księstwo Dwóch Mostów

4 lipca 1714 Leszczyński przybył do dziedziczonego przez władców szwedzkich Księstwa Dwóch Mostów. Karol XII uczynił go księciem z upoważnienia (fr. prince par délégation), co miało zabezpieczyć egzystencję byłego polskiego monarchy. W czasie swych rządów Leszczyński wzniósł tam rezydencję podmiejską Tschifflik, nakazał budowę nowego klasztoru w Gräfinthal, gdzie pochowana została jego córka Anna. Na swoim dworze utrzymywał francuski zespół teatralny noszący nazwę Teatru Jego Mości Króla Polski.

Francja

W styczniu 1719 zmuszony został do opuszczenia swojego księstwa. Przez Bergzabern i Landau in der Pfalz udał się do Wissembourga, gdzie też osiadł na dłużej. Kolejne 14 lat Stanisław Leszczyński przebywał we Francji.

Elekcja 1733 roku i wojna o sukcesję polską

W 1725, dzięki wstawiennictwu Markizy de Prie, jego córkę Marię poślubił król Francji - 15-letni wówczas Ludwik XV, młodszy od swej wybranki o 6 lat. Ludwik XV angażował się później bezpośrednio, wszak bez powodzenia, w powrót swego teścia na tron Polski, zwolniony przez śmierć Augusta II w 1733. Mianowicie Stanisław Leszczyński pojechał wtedy na elekcję do Warszawy, mocno wspierany pieniędzmi przez swego zięcia. 12 września 1733 w Warszawie wybrany został przez 11 697 szlachty królem Polski. Za jego kandydaturą wotowali: prymas Teodor Potocki i 8. biskupów, 120. senatorów świeckich, ministrów i dygnitarzy, domy Potockich, Mniszchów, Jabłonowskich, Szembeków, Załuskich, Rzewuskich i Poniatowskich z Czartoryskimi.

5 października stronnicy Sasa pod osłoną korpusu rosyjskiego generała Piotra Lacy ogłosili Augusta III królem Polski we wsi Kamion na Pradze. Augusta III poparło 906 stronników.. Augusta III Sasa poparli biskupi Jan Aleksander Lipski i Stanisław Józef Hozjusz, 19. senatorów, ministrów i dygnitarzy, domy pańskie: Wiśniowieckich, Radziwiłłów, Sanguszków, Lubomirskich, Branickich, Zawiszów. [13]Ponowny wybór Leszczyńskiego stał się powodem wojny o tron polski. Nastąpiła zbrojna interwencja Rosji, Austrii i Saksonii, za których protekcją obwołany został królem August III Wettyn. Stronnictwo Leszczyńskiego stawiło większy opór jedynie w Gdańsku, licząc tam na pomoc francuską. Faktycznie przybył niewielki francuski oddział interwencyjny pod dowództwem hrabiego Plélo, ale został rychło rozbity przez Sasów i Rosjan, zaś Gdańsk skapitulował po kilkumiesięcznym oblężeniu.

Stronnicy Leszczyńskiego uznali wówczas Augusta III, natomiast on sam przebrany za chłopa uciekł do Królewca w Prusach Książęcych, wówczas zawiązała się nowa zbrojna konfederacja dzikowska w obronie jego elekcji. Po jej rozbiciu w Puszczy Kurpiowskiej i po porozumieniu się Francji i Austrii – Stanisław Leszczyński zmuszony został do zrzeczenia się korony i powrócił do Francji. O tym, że chciał wzmocnienia władzy centralnej, zniesienia poddaństwa chłopów, ograniczenia liberum veto itp. zaświadczył tylko w swej książce Głos wolny wolność ubezpieczający, datowanej na 1733, ale wydanej w 1748.

Lotaryngia

Kardynał Fleury kierujący ówczesną polityką Francji jako pierwszy minister Ludwika XV był politykiem ostrożnym. Postanowił więc nie poświęcać interesu swego kraju za królewskiego teścia. Wojna o sukcesję zakończyła się kompromisem z Austrią. August III został uznany królem Polski, ale w zamian Stanisław Leszczyński został dożywotnim władcą bogatego księstwa Lotaryngii, należącego dotychczas do Franciszka Lotaryńskiego. Po śmierci Stanisława księstwo miało zostać przekazane Francji, jako zaległy posag jego córki Marii. Leszczyński okazał się dobrym gospodarzem swego nowego władztwa, uzyskując u miejscowej ludności przydomek króla-dobrodzieja. Wsławił się głównie jako mecenas sztuki i nauki.

Był wykształconym poliglotą.

Śmierć i pochówek

5 lutego 1766 król doznał rozległych poparzeń, gdy jego strój zapalił się od iskry z kominka. Po długiej agonii zmarł 23 lutego w wieku 88 lat i 4 miesięcy. Był najdłużej żyjącym królem Polski. Został pochowany w kościele Notre-Dame de Bon Secours w Nancy. Kościół został zniszczony podczas rewolucji francuskiej, a szczątki królewskie dwukrotnie sprofanowano. W czerwcu 1814 zabrał je Michał Sokolnicki i przewiózł do Poznania, z zamiarem pochowania w katedrze wawelskiej. Od tamtego czasu ich losy były nieznane aż do roku 1924, kiedy odnalezione zostały w podziemiach kościoła św. Katarzyny w Leningradzie, skąd przemycone zostały do zamku królewskiego w Warszawie. W roku 1926 przeniesiono je do jednej z sal zamku królewskiego na Wawelu, skąd trafiły w roku 1938 do katedry wawelskiej, początkowo do krypty Batorego, później do krypty Zygmuntowskiej.

Twórczość

Był głęboko wierzącym i praktykującym katolikiem (starał się codziennie uczestniczyć we mszy świętej), co znalazło wyraz w jego twórczości. Przetłumaczył z francuskiego dzieła religijne: M. Clémenta Rozmowy duszy z Panem Bogiem wybrane z słów Św. Augustyna (Nancy 1745), Nicolasa Fontaine Historię Nowego i Starego testamentu (Nancy 1761). W 1760 ogłosił w Nancy swoją rozprawę L'incrédulité combatue par le simple bon sens, w której przeciwstawił się przedstawicielom deizmu.

Jako pisarz polityczny, filozof i tłumacz posługiwał się licznymi pseudonimami i kryptonimami: Ariste; Un Habitant de Dantzic; Le Maître à Nancy; Philosophe bienfaisant (Filozof dobroczyńca; Der Wohlthätige Weltweise); R. D. P. D. D. L. E. D. B.; Un Roy; Sa Majesté le R. D. P. D. D. L. E. D. B.; Un Seigneur polonais; Szlachcic (A citizen; Le Citoyen; Ein Bürger von Polen).