Niemcy, stosując wbrew prawu międzynarodowemu zasadę odpowiedzialności zbiorowej, aresztowali wcześniej 114 obywateli polskich, w większości mieszkańców Wawra i Anina, w odwecie za śmierć 2 podoficerów z niemieckiego batalionu budowlanego nr 538 (niem. Baubatalion 538) w karczmie przy ul. Widocznej. Zbrodni dokonali znani policji miejscowi kryminaliści, Marian Prasuła i Stanisław Dąbek.

W reakcji na wiadomość o śmierci Niemców, w stan pogotowia postawiona została policja niemiecka, która z rozkazu ppłk. Maxa Daume, który zastępował na tym stanowisku dowódcę 31. pułku Ordnungspolizei (znanego także jako Polizei-Regiment Warschau), przystąpiła do aresztowań mieszkańców Wawra i Anina. Aresztowań i akcji pacyfikacyjnej dokonywała 2 i 3 kompania z batalionu nr. 6 pułku 31. Ordnungspolizei, pod dowództwem mjr. Fryderyka Wilhelma Wenzla, w nocy z 26 na 27 grudnia 1939.

Podczas aresztowania zatrzymano grupę 120 mężczyzn z Wawra i Anina, w większości składającą się z Polaków, oraz grupy Żydów i 1 Rosjanina. Mężczyźni liczyli od 15 do 70 lat, wśród nich byli zarówno rzemieślnicy, kupcy i robotnicy, jak również pracownicy umysłowi, dziennikarz oraz oficer Wojska Polskiego. Część zatrzymanych przebywała w Wawrze jedynie tymczasowo odwiedzając rodzinę na święta Bożego Narodzenia.

Mężczyzn postawiono przed tzw. sądem doraźnym (niem. Standgericht), będących elementem terroru sądowego i stanowiącego parodię prawa mającego uzasadniać represje, pod przewodnictwem mjr. policji Wilhelma Wenzla i w obecności dowodzącego akcją ppłk. Maxa Daume. Nie przesłuchano zatrzymanych oraz nie dokonano spisania ich zeznań, rejestrując jedynie personalia. 114 mężczyzn zostało skazanych na śmierć. Antoni Bartoszek, właściciel restauracji w której zginęli dwaj Niemcy, został dotkliwie pobity i powieszony u wejścia do lokalu, przed zapadnięciem "wyroku" sądu doraźnego.

Egzekucja skazańców odbyła się przy świetle reflektorów samochodowych na niezabudowanym placu pomiędzy ulicami Błękitną a Spiżową[1] (obecnie ul. 27 grudnia) w Wawrze, mężczyźni zostali rozstrzelani przy użyciu karabinów maszynowych. W czasie przeprowadzania na miejsce kaźni, jednemu z mężczyzn udało się zbiec. Samą egzekucję, mimo odniesionych ran, przeżyło 7 osób.

Ofiary śmiertelne, w sumie 107 osób, zostały początkowo pochowane w tymczasowej zbiorowej mogile. Wśród zabitych najmłodszy Tadeusz Ryszka był w wieku lat 15, sześciu było powyżej 60 lat. We wspólnej mogile spoczęli Polacy, Żydzi i Rosjanin, także dwóch obywateli USA.

Pomiędzy 25 a 27 czerwca 1940, decyzją niemieckiego starosty (niem. Kreishauptmann) na powiat warszawski, dokonano ekshumacji. 76 wydobytych zwłok pochowano na cmentarzu przy ul. Śnieżki (obecnie ul. Kościuszkowców) w rejonie Wawer Glinki (Marysin Wawerski), a pozostałych pomordowanych, złożono w grobach rodzinnych na terenie Warszawy. 11 Żydów pochowano na cmentarzu żydowskim w Warszawie.

Zbrodnia w Wawrze była pierwszą masową zbrodnią na ludności cywilnej Warszawy i okolic, oraz w Generalnym Gubernatorstwie. W reakcji na to wydarzenie polski ruch stworzył konspiracyjną młodzieżową Organizację Małego sabotażu "Wawer", związanej z organizacją harcerską Szare Szeregi, która liczyła 500 członków i wykonała w latach 1940 - 1945 około 170 akcji przeciwko okupacyjnym siłom niemieckim.

Osądzenie sprawców

Po wojnie, sądy polskie osądziły współodpowiedzialnych za Zbrodnię w Wawrze, Najwyższy Trybunał Narodowy skazał Maxa Daume, wyrokiem z dnia 3 marca 1947, na karę śmierci.

Wilhelm Wenzl otrzymał karę śmierci wyrokiem Sądu Wojewódzkiego dla miasta stołecznego Warszawy w 1951.

Upamiętnienie

• W miejscu egzekucji, przy ul. 27 grudnia w Wawrze, wystawiono pomnik ku czci ofiar egzekucji według projektu Ewy Śliwińskiej. Podobny monument wystawiono także na Cmentarzu Wojskowym przy ul. Kościuszkowców, gdzie spoczywają ofiary Zbrodni w Wawrze. Pomnik upamiętnia także 14 mieszkańców Anina, rozstrzelanych w podobnej egzekucji dnia 29 kwietnia 1942 oraz żołnierzy Wojska Polskiego poległych podczas Obrony Warszawy w 1939.

• W grudniu 2004 Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej i Dzielnica Warszawa Wawer zorganizowały uroczyste obchody 65 rocznicy Zbrodni w Wawrze.

Opisy w literaturze

Opis zajścia i zbrodni na podstawie relacji świadków podał Melchior Wańkowicz w jednym z rozdziałów swej powieści Drogą do Urzędowa, wspomina ją także w innym dziele - Hubalczycy.