Projekt i pierwsza realizacja

Pomysł upamiętnienia Fryderyka Chopina pojawił się wśród członków Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego w 1876, ale w ówczesnych warunkach nie mógł zostać urzeczywistniony. Sytuacja uległa zmianie w 1901, gdy polska śpiewaczka operowa Adela Bolska uzyskała zgodę cara Mikołaja II na utworzenie komitetu budowy pomnika.

Pomnik wykonany został przez Wacława Szymanowskiego, który wygrał konkurs rozpisany w 1908. Miał on być wzniesiony w setną rocznicę urodzin pianisty w 1910. Spośród osób kultury i sztuki w jury konkursowym zasiadali m. in. Antoine Bourdelle, Józef Pius Dziekoński czy Leopold Méyet. Ponieważ projekt był kontrowersyjny, a prace przy jego realizacji zostały przerwane wybuchem I wojny światowej, zrealizowany został dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym.

Monument przedstawia postać siedzącego Fryderyka Chopina zasłuchanego w szum wierzby. Odlew wykonała francuska spółka Barbedienne w Paryżu, gdzie znajdował się gipsowy model, po czym, po przewiezieniu do Polski, zmontowano go w warszawskich Łazienkach.

Pomnik został odsłonięty 14 listopada 1926. Otoczenie pomnika – cokół oraz basen – zaprojektował Oskar Sosnowski. Prace kamieniarskie wykonała firma łódzkiego przedsiębiorcy Antoniego Urbanowskiego.

31 maja 1940 pomnik Chopina został przez Niemców wysadzony w powietrze i pocięty palnikami na mniejsze części. Złom wywieziono koleją na zachód, gdzie jego fragmenty zostały użyte jako surowiec przeznaczony do przetopienia w niemieckiej hucie. Niemcy usiłowali zniszczyć także wszystkie kopie pomnika przechowywane w polskich muzeach. Jednemu z pracowników Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu udało się ukryć w piwnicy kopie głowy pomnika. Niemcy zniszczyli jednak wszystkie gipsowe repliki oraz drewnianą kopię rzeźby w skali 1:2, którą do poznańskiego muzeum przekazał sam autor.

Pomnik Chopina był pierwszym pomnikiem zniszczonym przez Niemców w okupowanej Warszawie. Oprócz negatywnego stosunku do twórczości kompozytora pozostałymi prawdopodobnymi przyczynami zniszczenia monumentu była bliskość Parku Łazienkowskiego do tzw. niemieckiej dzielnicy policyjnej, lokalizacja pomnika w pobliżu Belwederu (oficjalnej rezydencji gubernatora Hansa Franka w czasie jego wizyt w Warszawie) oraz rozpoczęta w tym czasie akcja zbiórki złomu metalowego na potrzeby przemysłu zbrojeniowego III Rzeszy.

Odbudowa monumentu

W wyniku działań niemieckich odbudowa po wojnie nastręczała wielu trudności. Poszukiwano replik oraz zachowanych kopii pomnika mogących posłużyć za wzór do jego odtworzenia. W 1945 roku pracownicy Zakładów Rafineryjno-Przetwórczych we Wrocławiu znaleźli pośród zalegających na terenie fabryki hałd złomu głowę Chopina, jednak nie była to oryginalna głowa, lecz jeden z próbnych odlewów w znacznie pomniejszonej skali. Kompletną kopię całego pomnika udało się znaleźć dopiero podczas odgruzowywania zniszczonego domu Szymanowskiego na Mokotowie. Na podstawie tej kopii podjęto próbę wykonania wiernej repliki oryginału.

W 1946 grupa rzeźbiarzy pod kierunkiem Władysława Wasiewicza wykonała w Pracowni Sztuk Plastycznych model odlewu pomnika wykorzystując: model autorski (w skali 1:10), drewnianą rzeźbę głowy kompozytora dłuta Władysława Szymanowskiego, analizę fotogrametryczną wykonaną przez Leona Suzina oraz przedwojenne fotografie.

Zrekonstruowany monument został odsłonięty ponownie 11 maja 1958.

Na cokole umieszczono napis o treści Posąg Fryderyka Chopina zburzony i zagrabiony przez Niemców w dniu 31 maja 1940 roku odbuduje Naród. 17-X-1946 r. Wyryto również słowa Adama Mickiewicza:

Płomień rozgryzie malowane dzieje,

Skarby mieczowi spustoszą złodzieje,

Pieśń ujdzie cało...

Od 1959 roku od maja do września w każdą niedzielę pod pomnikiem odbywają się dwa koncerty utworów Chopina, organizowane przez Towarzystwo im. Fryderyka Chopina i Stołeczną Estradę. Kształt ustawianego przy monumencie zadaszenia dla pianisty i fortepianu nawiązuje do kształtu muszli koncertowej Opery w Sydney.

Ciekawostki

• W 1994 w japońskim mieście Hamamatsu odsłonięto kopię pomnika z warszawskich Łazienek, przekazaną temu miastu na podstawie umowy o wymianie kulturalnej między miastami partnerskimi.