Wacław Niżyński (ur. 12 marca [28 lutego s.s.] 1889 w Kijowie[1], zm. 8 kwietnia 1950 w Londynie) – rosyjski tancerz i choreograf polskiego pochodzenia, jeden z najwybitniejszych tancerzy baletu XX w. W bibliografii międzynarodowej znany głównie pod nazwiskiem w formie francuskojęzycznej, jako Vaslav Nijinsky.

Dzieciństwo i młodość

Urodził się w 1889 w Kijowie w rodzinie polskich tancerzy występujących w teatrze wędrownym. Rodzice - Tomasz Niżyński i Eleonora (Bereda) Niżyńska byli absolwentami Warszawskiej Szkoły Baletowej, a w młodości występowali w Operze Warszawskiej, jednak zdecydowali się na występy w wędrownej trupie tanecznej. Rodzice ochrzcili Wacława w Warszawie w kościele Świętego Krzyża.

Jak wynika z listów Niżyńskiego, uważał się za Polaka (mimo średniej znajomości języka polskiego). W listach do śpiewaka Jerzego Reszke napisał „Moja matka mnie dała mleko i polski język, a dla tego jestem polakiem. (...) Ja nie umię dobrze muwić bo mnie nie wolno było muwić po polsku”.

Tomasz Niżyński dość wcześnie opuścił swoją rodzinę. Dla zapewnienia dzieciom lepszych warunków rozwoju, Eleonora Niżyńska zadecydowała o przeprowadzce do Sankt Petersburga. Tam w 1900, Wacław wstąpił do Teatralnej Szkoły Imperatorskiej w Petersburgu, gdzie uczył się u Legata, Obuchowa i Cecchettiego.

Zadebiutował na scenie Teatru Maryjskiego w Petersburgu jako osiemnastolatek w Don Giovannim Mozarta. Był partnerem Matyldy Krzesińskiej, Olgi Przeobrajskiej, Anny Pawłowej i Tamary Karsawiny. W tym okresie wielką pomocą w karierze zawodowej, jak i wsparciem finansowym dla matki Wacława był jego kochanek, książę Paweł Lwow. W tym samym czasie zaczął pierwszy raz występować w balecie ze swoją siostrą, Bronisławą Niżyńską. Bronisława stała się jego powiernicą i bardzo bliską osobą, która towarzyszyła mu przez resztę życia.

Balety rosyjskie

Niedługo po swoim debiucie spotkał Siergieja Diagilewa i wstąpił do jego zespołu Baletów Rosyjskich, w którym zatańczył w pierwszym paryskim sezonie w 1909. Tańczył wówczas w takich baletach jak: Le Pavillon d'Aryrmid, Sylfidy (do muzyki Chopina), Cléopâtre, a w sezonie następnym w baletach: Szeherezada i Karnawał. Stał się ulubionym artystą - pupilem, a także kochankiem Diagilewa.

Między jednym a drugim tournée Niżyński wracał tańczyć do Teatru Maryjskiego, jednak w 1911 Niżyński został zwolniony. Stało się tak na skutek "intrygi kostiumowej" - podczas przedstawienia baletu "Giselle" Niżyński miał na sobie tylko trykot, bez krótkich spodenek obowiązujących wówczas tancerzy. Wywołało to ogólne oburzenie (w incydent wmanewrowano także wielką księżnę, która wiele lat później twierdziła, ze z loży cesarskiej nie była w stanie niczego zobaczyć). Kostium ten był kostiumem, w którym Niżyński wcześniej występował w "Giselle" w Paryżu (gdzie nie wzbudzał sensacji). Od 1911 tańczył już tylko u Diagilewa (w 1911 w Duchu róży do muzyki Karola Marii Webera i w Pietruszce Strawinskiego).

W 1912 zadebiutował w roli choreografa, opracowując choreografię do preludium do Popołudnia fauna Debussyego, który był sukcesem, ale i skandalem. W 1913 powstały układy choreograficzne do Święta wiosny Strawinskiego i Jeux (Gier) Debussy'ego. W obu tych układach choreograficznych widoczna jest fascynacja Metodą Jacques'a-Dalcroza. Układy taneczne w "Święcie wiosny" oburzały paryską publiczność swoją pierwotną żywiołowością i brutalnym dynamizmem. Również sama muzyka Strawinskiego była oskarżana o bolszewizm. "Gry" powstały jako balet przyszłości. Diagilew zamówił utwór u Debussy`ego z myślą o Niżyńskim, który przedstawił kiedyś swoją wizję baletu przyszłości - pochwałę sportu, naturalności, z rezygnacją z niektórych technik baletu klasycznego, gdzie ciało ludzkie nie ma żadnych ograniczeń. Tancerze występowali w strojach do tenisa autorstwa paryskiego projektanta mody, a nie kostiumografa, z rakietami tenisowymi jako rekwizytami (akcja toczy się na korcie tenisowym). W 'okresie paryskim' Niżyńskiego do grona jego admiratorów należeli m.in. Jean Cocteau i Marcel Proust.

Pod koniec roku zespół Diagilewa wyjechał do Ameryki Południowej, lecz bez samego Diagilewa. Tam Niżyński ożenił się z węgierską tancerką Romolą de Pulszky, co stało się bezpośrednim powodem usunięcia go z zespołu przez Diagilewa zaraz po powrocie do Europy. Wyjechali do Budapesztu, gdzie w 1914 urodziła im się córka Kira, przyszła tancerka.

Później Niżyński występował z własnym zespołem w Londynie, nie odniósł jednak sukcesu, głównie z powodu braku doświadczenia w administracyjnym zarządzaniu zespołem baletowym. Przeniósł się do Budapesztu, gdzie zamieszkał u rodziców żony (zubożałych arystokratów). Niżyński, będąc poddanym cara Rosji, a więc przeciwnika Austro-Węgier, w związku z toczącą się wojną został internowany. W 1916 wrócił do współpracy z Diagilewem, przygotowując kolejną choreografię do baletu Till Eulenspiegel.

Choroba

Po tournée w Ameryce Południowej wyjechał do Szwajcarii, gdzie powoli zapadał na schizofrenię i wycofał się z występów, poświęcając się opracowywaniu nowych choreografii i pisaniu. Leczył go w Zurychu Eugen Bleuler. Po raz pierwszy po przerwie wystąpił publicznie 19 stycznia 1919, był to również jego ostatni występ, dający świadectwo o jego chorobie psychicznej. Rozpoczął również pisanie dzienników w dwóch częściach zatytułowanych „O życiu” i „O śmierci”. Po raz pierwszy opublikowane zostały w okrojonej przez żonę wersji w 1936, pełną wersję opublikowano dopiero w 1995. Przez 30 lat swojej choroby pozostawał pod opieką żony. W latach 30. został poddany nowatorskiej terapii insulinowej, która odniosła skutek pozytywny, lecz krótkotrwały. Zmarł na zapalenie nerek w Londynie 8 kwietnia 1950. Został pochowany w Paryżu na cmentarzu Montmartre (w 1953).

Niżyński był największym tancerzem swojej epoki, o doskonałej technice i niespotykanej ekspresyjności. Pozostał po nim mit tancerza baletowego, któremu udało się osiągnąć doskonałość i całkowitą identyfikację z wykonywaną rolą. Do dziś pozostaje wzorem dla wielu tancerzy baletowych.

W 2001 australijski reżyser Paul Cox nakręcił film "Nijinsky" oparty na jego pamiętnikach.

11 czerwca 2011 roku, w przerwie premierowego przedstawienia Święta wiosny, w foyer Teatru Wielkiego została odsłonięta pierwsza w Polsce rzeźba legendarnych polskich tancerzy-choreografów: Wacława Niżyńskiego i jego siostry Bronisławy w rolach Fauna i Nimfy z baletu Popołudnie fauna. Na zamówienie Polskiego Baletu Narodowego wykonał ją w brązie znany ukraiński rzeźbiarz Gennadij Jerszow .