Stepan Andrijowycz Bandera, ukr. Степан Андрійович Бандера (ur. 1 stycznia 1909 we wsi Uhrynów Stary, zm. 15 października 1959 w Monachium) – ukraiński polityk niepodległościowy o poglądach skrajnie nacjonalistycznych, przez część badaczy określanych jako faszystowskie, jeden z przywódców Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, od 1940 r. przywódca jednej z dwóch istniejących frakcji Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów – OUN-B, od 4 kwietnia 1941 przewodniczący Prowodu OUN-B jako odrębnej organizacji.

Pośmiertnie odznaczony przez prezydenta Wiktora Juszczenkę tytułem Bohatera Ukrainy, dekret prezydenta został uchylony prawomocnym orzeczeniem Okręgowego Sądu Administracyjnego w Doniecku. 2 sierpnia 2011 r. Naczelny Sąd Administracyjny Ukrainy utrzymał w mocy decyzję donieckiego sądu.

Współtworzona przez Banderę frakcja OUN-B ponosi odpowiedzialność za zorganizowane ludobójstwo polskiej ludności cywilnej na Wołyniu i Małopolsce Wschodniej, którego ofiarą padło ok. 100 000 zabitych (przy czym raczej nieco mniej, a nie więcej niż 100 tysięcy).

Rodzina

Urodził się w rodzinie proboszcza greckokatolickiego Andrija Bandery i Myrosławy z domu Głodzińskiej (córki kapłana greckokatolickiego). Rodzina ze strony ojca zajmowała się rolnictwem i nie prowadziła działalności politycznej (z wyjątkiem ojca, który był posłem do parlamentu ZURL). Rodzina ze strony matki natomiast zajmowała się działalnością polityczną i społeczną – jeden z wujków, Pawło Głodzinśkyj, był jednym z założycieli Masłosojuzu i Silśkoho Hospodara, inny wujek, Jarosław Wesołowśkyj, był posłem do parlamentu wiedeńskiego.

Stepan był drugim dzieckiem w rodzinie – starsza od niego była Marta, a młodsi Ołeksandr, Wołodymyra, Wasyl, Oksana, Bohdan i Myrosława (zmarła w wieku niemowlęcym).

22 maja 1941 NKWD w związku z działalnością syna aresztowało ojca Stepana Bandery – ks. Andrija Banderę, który po śledztwie został zamordowany przez NKWD w Kijowie 10 lipca 1941. Tego samego dnia NKWD aresztowało również siostry Stepana: Marię-Martę i Oksanę. Obie zostały deportowane do Kraju Krasnojarskiego jako rodzina wroga ludu. Zostały zwolnione z zesłania w 1960, bez prawa powrotu na Ukrainę. Marta zmarła na Syberii w roku 1982, Oksanie w roku 1989 zezwolono na powrót na Ukrainę, gdzie zmarła w 2008. Trzecia siostra Stepana – Wołodymyra była aresztowana przez NKWD w 1946, skazana na 10 lat łagru, po zakończeniu wyroku powróciła na Ukrainę w 1956.

Bracia Wasyl i Ołeksandr, aresztowani przez Gestapo latem 1941, zginęli w 1942 w obozie koncentracyjnym w Auschwitz.

Andrij Bandera, jedyny syn Stepana Bandery przybył do Kanady w 1961. Tutaj po ukończeniu szkoły średniej studiował nauki polityczne na University of Manitoba w Winnipeg. Jego syn a wnuk Stepana Bandery, również Stepan (ur. 1970 w Winnegam w Kanadzie), w styczniu 2010 przyjął z rąk prezydenta Ukrainy Wiktora Juszczenki najwyższe ukraińskie odznaczenie państwowe: Order Państwa, nadany dziadkowi wraz z tytułem Bohatera Ukrainy.

Dzieciństwo i młodość

Do szkoły podstawowej Stepan nie uczęszczał z powodu wybuchu I wojny światowej i powołania nauczycieli do wojska, uczył się wraz z rodzeństwem w domu. W 1919 rozpoczął naukę w gimnazjum w Stryju, gdzie mieszkali jego dziadkowie. W 1922, w trzeciej klasie gimnazjum przyjęto go do Płastu. Wiosną 1922 na gruźlicę zmarła matka Stepana. Gimnazjum ukończył w 1927. Po ukończeniu gimnazjum Stepan planował studia w Ukraińskiej Akademii Gospodarczej w Poděbradach, jednak władze polskie nie wydały mu paszportu, i przez rok przebywał w rodzinnym Uhrynowie, zajmując się działalnością społeczną – prowadził świetlicę Proswity, amatorski teatr, śpiewał w chórze, był założycielem koła Łuhu i współzałożycielem spółdzielni.

We wrześniu 1928 zapisał się na Wydział Rolniczo-Lasowy Politechniki Lwowskiej. Pierwsze 2 lata studiował we Lwowie, następne dwa w Dublanach, gdzie mieściła się siedziba Wydziału Rolniczo-Lasowego. Po 8 semestrach uzyskał absolutorium, jednak w związku z ożywioną działalnością podziemną (aresztowania, procesy) nie obronił dyplomu. Według wspomnień Hryhora Melnyka, kolegi Bandery ze studiów, miał być wówczas przyjacielski wobec ludzi myślących jak on, całkiem inny miał jednak stosunek do osób nie ideowych. Na ich temat miał wypowiadać się pogardliwie: Ciemny naród. Ni czytaty, ni pisaty a kolegom ze studiów, którzy nie interesowali się polityką odmawiał podania ręki.

Początki działalności politycznej

W 1927 Bandera wstąpił do Ukraińskiej Organizacji Wojskowej (UWO), która od 1920 działała nielegalnie w Polsce. Początkowo działał w wywiadzie, następnie w wydziale propagandy. Pierwszy raz został aresztowany, zresztą wraz z ojcem, w dniu 14 listopada 1928 w Kałuszu, za rozpowszechnianie ulotek UWO. Należał również do Związku Ukraińskiej Młodzieży Nacjonalistycznej.

Od 1929 był członkiem Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, uczestniczył w I konferencji OUN obwodu stryjskiego. Na początku istnienia organizacji ścierały się w niej różne opinie co do celów organizacji i metod ich realizacji. Stepan wyróżniał się w organizacji aktywnością społeczną – działał w „Silśkim Hospodarze”, „Łuhu”, „Sokole-Batku”, Ukraińskim Studenckim Klubie Sportowym, organizacjach studenckich.

W 1930, po reorganizacji Krajowego Prowodu OUN, i serii aresztowań działaczy, wzmocniona zostaje rola Egzekutywy Krajowej OUN, a w niej Bandera otrzymuje posadę szefa kolportażu. W tym samym roku członek Egzekutywy, i kolega Bandery z „Płastu” – Stepan Ochrymowycz, mianował Banderę referentem propagandy w Egzekutywie. Oprócz działalności propagandowej, Bandera zajmował się organizacją akcji antymonopolowej (mającej uszczuplić dochody państwa polskiego z akcyzy), jak również nadzorował akcję oświatową wymierzoną przeciw szkołom utrakwistycznym.

Od 1931 zajmował się utrzymywaniem łączności z zagranicznym Prowodem OUN i UWO, kontaktuje się z głównymi postaciami ukraińskiego ruchu niepodległościowego. Na początku 1932 został zatrzymany podczas nielegalnego przekraczania granicy polsko-czechosłowackiej. W lipcu 1932 Bandera wziął udział w konferencji OUN w Pradze. W tym samym roku spędził trzy miesiące w areszcie śledczym w związku z zabójstwem komisarza policji Czechowskiego, został zwolniony z braku dowodów. W czasie aresztowania, za kierownictwa w OUN Bohdana Kordiuka, dla Bandery zarezerwowane było stanowisko zastępcy krajowego przewodniczącego OUN.

W 1933 Stepan Bandera objął kierownictwo Egzekutywy Krajowej. Dzięki poparciu młodych działaczy został zatwierdzony na tym stanowisku przez Prowid OUN na konferencji w Pradze w dniach 3-6 czerwca 1933 (na tej konferencji zdecydowano również ostatecznie o połączeniu UWO i OUN). Przewodniczącym Egzekutywy był przez rok – od czerwca 1933 do aresztowania w czerwcu 1934.

Za jego sprawą na początku lat 30. OUN wzmogło działalność terrorystyczną, a zwłaszcza terror indywidualny. Charakterystyczne dla doboru celów zamachów było to, że ofiarami padali w dużej mierze Ukraińcy i Polacy szukający porozumienia polsko-ukraińskiego, m.in. Tadeusz Hołówko, Iwan Babij.

Proces

Grzegorz Rossoliński-Liebe tak opisuje dwa procesy Stepana Bandery:

Stepan Bandera na pierwszym procesie w Warszawie, który odbywał się od 18 listopada 1935 do 13 stycznia 1936 roku, zwrócił na siebie uwagę mediów i społeczeństwa między innymi tym, że był krajowym prowidnykiem OUN, a więc najważniejszym zatrzymanym wśród oskarżonych, i odpowiadał na zadane mu przez sędziego Prosemikewicza pytania nie po polsku, czyli w języku urzędowym, ale po ukraińsku, czego zabraniało prawo. Został on za to usunięty z sali sądowej. Stawiał przy tym opór policjantom i wykrzykiwał demonstracyjnie po ukraińsku hasła propagandowe oraz obelgi pod adresem sądu i państwa polskiego, co podważało reputację sądu. W ten sposób Bandera próbował zwrócić uwagę międzynarodowych mediów na problem ukraiński w państwie polskim, a sam stawał się „bohaterem” i „męczennikiem” w oczach zarówno swoich radykalnych i fanatycznych rówieśników z OUN, jak i osób niezwiązanych z tą organizacją. Jeszcze dalej posunął się Bandera na drugim procesie sądowym, który odbywał się we Lwowie od 25 maja do 27 czerwca 1936 roku. Na tej rozprawie oskarżeni mogli mówić po ukraińsku, co motywowało go do wygłaszania propagandowych monologów i kreowania się na nieustraszonego przywódcę OUN, który z zimną krwią wydaje wyroki śmierci na polskich polityków albo Ukraińców, którzy w jego oczach „zdradzają naród ukraiński”. Te nacjonalistyczno-propagandowe przemówienia i zachowanie Bandery, jak i w mniejszym stopniu innych oskarżonych, mieszały się z faszystowskimi rytuałami OUN, która starała się praktykować ideologię faszyzmu, aby sprawiać wrażenie silnej i liczącej się w Europie organizacji. Takim zachowaniem było między innymi demonstratywne traktowanie Bandery przez oskarżonych członków OUN jak wodza, witanie się na sali sądowej pozdrowieniem „Sława Ukrajini!”, albo próby legitymowania popełnionych mordów własnym kodeksem wartości, według którego tylko OUN wie, co jest dobre i co jest złe dla narodu ukraińskiego i ma prawo zabijać wszystkich ludzi, którzy zagrażają realizacji jej planu, jakim jest zbudowanie państwa ukraińskiego, wprowadzeniu w nim faszystowskiej dyktatury i podporządkowaniu sobie całego społeczeństwa.

Stepan Bandera został 13 stycznia 1936 skazany na karę śmierci, którą na podstawie amnestii zamieniono na dożywotnie więzienie, za zorganizowanie zamachu na ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego. Bandery, jak i innych oskarżonych, bronili adwokaci: Łew Hankewycz i Ołeksandr Pawenćkyj ze Lwowa, Wołodymyr Horbowyj z Doliny, oraz Jarosław Szłapak ze Stanisławowa. Karę odbywał w więzieniach na Świętym Krzyżu i we Wronkach. W konsekwencji postawy na procesie i wyroku, dwudziestopięcioletni w chwili aresztowania Bandera stał się idolem części pokolenia młodych Ukraińców, swych rówieśników.

Po skazaniu Bandery podziemie ukraińskie zaplanowało akcję odbicia go z więzienia we Wronkach. Inicjatorami akcji byli Zenon Kossak, Iwan Rawłyk i Roman Szuchewycz, jednak ówczesny przewodniczący Krajowej Egzekutywy OUN Lew Rebet nie wyraził zgody na akcję, obawiając się prowokacji polskiej policji, w wyniku której mógł zginąć sam Bandera. Władze więzienne po uzyskaniu informacji o planowanym odbiciu Bandery, przeniosły go do więzienia w Brześciu. Tam też, jak i do więzienia w Siedlcach, władze polskie przewiozły przed wybuchem wojny wszystkich więzionych działaczy OUN, odsiadujących wyroki w więzieniach zachodniej Polski.

Po zamordowaniu Jewhena Konowalca w maju 1938 r. przez agenta NKWD Pawła Sudopłatowa, następcą Konowalca został Andrij Melnyk jako p.o. szefa zarządu zagranicznego OUN (głównego prowidnyka), a od sierpnia 1939 główny prowidnyk OUN, opowiadający się za ścisłą współpracą z Niemcami.

Lata 1939-1941

Przed napaścią III Rzeszy na Polskę, około Wielkanocy 1939 roku, Banderę przeniesiono do więzienia w Brześciu, z którego został wypuszczony 10 lub 13 września 1939 roku w obliczu pogarszającej się sytuacji na froncie i bombardowań więzień przez Niemców. Bandera udał się pieszo, bocznymi drogami, w kierunku Lwowa. W powiecie kowelskim nawiązał kontakt z terenową siatką OUN, a w Sokalu – z zarządem terenowym OUN. Z Sokala, w towarzystwie Dmytra Majiwśkiego udał się do Lwowa (okupowanego już przez Sowietów), gdzie przybyli 27 września. Spotkał się tam w konspiracji z znanymi ukraińskimi działaczami politycznymi i społecznymi. We Lwowie przebywał około dwóch tygodni, nadzorując rozbudowę konspiracyjnej siatki OUN w Galicji. W drugiej połowie października Stepan Bandera, wraz z bratem Wasylem (który wrócił właśnie uwolniony z obozu w Berezie Kartuskiej) i czterema działaczami OUN, przekroczyli nielegalnie linię granicy okupacji sowiecko-niemieckiej na terenie II RP i udali się do Krakowa.

W tym czasie w OUN narastał wewnętrzny konflikt pomiędzy grupą młodych aktywistów, którzy doświadczenie zdobywali w pracy konspiracyjnej w kraju a starszymi działaczami przebywającymi na emigracji, z Andrijem Melnykiem na czele. Konflikt ten stał się podstawą rozłamu w OUN na frakcję OUN(B) (Stepan Bandera, Lew Rebet, Jarosław Stećko – banderowcy) i OUN (M) (melnykowcy). Andrij Melnyk traktował współpracę z Niemcami strategicznie (zgodnie z tradycją austro-węgierską), zaś Stepan Bandera i jego współpracownicy traktowali ją instrumentalnie – jako narzędzie do stworzenia niepodległego państwa ukraińskiego. Zdaniem Ryszarda Torzeckiego powołującego się na związanego z OUN historyka Petra Mirczuka we wrześniu 1939 r. tzw. Krajowy Prowid (Zarząd Krajowy) OUN pod kierownictwem Lwa Rebeta odmówił kategorycznie wykonania polecenia zarządu zagranicznego OUN (pod kierownictwem A. Melnyka) wszczęcia powstania antypolskiego, jako dywersji na rzecz Niemiec. Lew Rebet miał uważać, że wobec paktu Ribbentrop-Mołotow będzie to działanie wyłącznie w interesie ZSRR, które uważał za głównego wroga Ukrainy.

Stepan Bandera po krótkim pobycie w uzdrowisku na Słowacji udał się do Wiednia, gdzie nawiązał kontakt z miejscową ekspozyturą, a następnie Prowodem OUN. Po spotkaniu z Wołodymyrem Tymczijem, ówczesnym prowidnykiem krajowym OUN, udali się razem do Włoch na spotkanie z Andrijem Melnykiem, przywódcą OUN. Po nieudanych rozmowach z Melnykiem dokonał rozłamu w OUN.

10 lutego 1940 r. w Krakowie doszło do spotkania czołowych działaczy OUN. Na zebraniu podjęto decyzję o utworzeniu frakcji rewolucyjnej OUN (OUN-R), nazywanej również od nazwiska Bandery – OUN-B. W kwietniu 1941 r. w Krakowie OUN-B zorganizowała II Nadzwyczajny Wielki Zjazd OUN. Wybrano na nim przewodniczącego (Prowidnyka Centralnego Prowodu), którym został Stepan Bandera.

Po rozłamie powstała konieczność utworzenia w ugrupowaniu banderowców nowej struktury bezpieczeństwa. Dlatego w 1940 r. Bandera wraz ze Stepanem Łenkawskym na tajnym spotkaniu podjęli decyzję o utworzeniu Służby Bezpeky. Zajmowała się ona rozpracowywaniem i zwalczaniem melnykowskiej frakcji OUN, wykrywaniem sowieckiej agentury, zbieraniem informacji o ewentualnych niemieckich represjach wymierzonych w OUN-B i przeciwdziałaniem im, rozpracowywaniem polskiego podziemia i kontrolą wewnętrzną OUN-B. Od 1943 OUN-B brała również aktywny udział w masowych zabójstwach ludności polskiej.

Podczas pobytu w Krakowie Bandera poznał swoją późniejszą żonę – Jarosławę Opariwśką. W połowie 1940 w Cerkwi Podwyższenia Krzyża Świętego w Krakowie pobrali się i przenieśli się następnie do Warszawy, gdzie zamieszkali w mieszkaniu wynajętym przez Mykołę Łebedia, pod fałszywym nazwiskiem Hucuł. Na początku 1941 Stepan Bandera powrócił do Krakowa, a żona do rodzinnego Sanoka, gdzie 26 maja 1941 urodziła się ich córka Natalia.

W marcu 1941 Stepan Bandera ze swoim współpracownikiem, szefem OUN-B w Generalnym Gubernatorstwie, Romanem Szuchewyczem utworzyli w porozumieniu z Abwehrą złożony z Ukraińców batalion „Nachtigall”, pod komendą niemiecką (ze strony ukraińskiej zastępcą dowódcy był Roman Szuchewycz). Sformowano także drugi batalion ukraiński – „Roland”, złożony z członków OUN-M oraz byłych żołnierzy armii Ukraińskiej Republiki Ludowej. Razem tworzyły one tzw. Drużyny Ukraińskich Nacjonalistów w ramach Wehrmachtu.

Po ataku Niemiec na ZSRR i opuszczeniu Lwowa przez Armię Czerwoną do miasta wkroczyli 30 czerwca 1941 rano jako pierwsi żołnierze batalionu „Nachtigall”. Tego samego dnia w budynku Proswity we Lwowie OUN-B, ku zaskoczeniu Niemców, ogłosiło deklarację niepodległości Ukrainy (Akt odnowienia Państwa Ukraińskiego), z tymczasową stolicą we Lwowie i powołało rząd ukraiński z premierem Jarosławem Stećko. Na wielu miejskich słupach ogłoszeniowych ponaklejano podpisane przez „Ukraiński Komitet Narodowy” duże plakaty, na których w języku niemieckim i ukraińskim witano zwycięski niemiecki Wehrmacht i wyrażano oczekiwanie,że już wkrótce zostanie utworzone wolne i samodzielne państwo ukraińskie. Slogan, który był przy tym na ustach wszystkich, brzmiał „Niech żyją Adolf Hitler i Stepan Bandera – śmierć Żydom i komunistom”. W ten dzień rozpoczął się pogrom Żydów we Lwowie w którym zginęło ok. 4 tys. Żydów.

Państwo proklamowane przez OUN-B przetrwało zaledwie 12 dni. Cały skład rządu został aresztowany przez Niemców, a sam Bandera został zatrzymany w Krakowie w areszcie domowym, a następnie wraz ze Stećką, Romanem Ilnyćkym i Wołodymyrem Stachiwem odesłany do Berlina. Tam wszyscy przebywając w warunkach aresztu domowego składali z wolnej stopy zeznania w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy. 16 lipca 1941 Hitler przyłączył Dystrykt Galicja do Generalnego Gubernatorstwa. Przeciw tej decyzji zaprotestował w liście do ministra Ribbentropa z 22 lipca 1941 metropolita Andrij Szeptyćkyj. Protest również wystosowała Rada Seniorów. Tydzień później Hitler utworzył oddzielny Komisariat Rzeszy Ukraina, pieczętując tym samym podział administracyjny okupowanych terytoriów ZSRR.

Aresztowanie i pobyt w obozie koncentracyjnym 1941-1944

Adolf Hitler był zdecydowanie przeciwny koncepcji powstania państwa ukraińskiego, pragnąc wszystkich Słowian przekształcić w niewolniczą siłę roboczą imperialnej III Rzeszy. Podczas ostatecznych rozmów prowadzonych we wrześniu 1941 r. w Berlinie w gmachu byłej ambasady polskiej pomiędzy przedstawicielami Abwehry i OUN (B), zarówno Stepan Bandera, jak i Jarosław Stećko kategorycznie odmówili odwołania deklaracji niepodległości Ukrainy. W konsekwencji zostali 15 września 1941 osadzeni w więzieniu w Spandau. W późniejszym czasie Bandera i Stećko zostali przewiezieni do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen i osadzeni w odizolowanym od reszty obozu oddziale dla więźniów specjalnych tzw. Zellenbau, gdzie przebywali również m.in. pierwszy dowódca Armii Krajowej Stefan Rowecki, kanclerz Austrii Kurt Schuschnigg, czy premier Francji Edouard Daladier. W Zellenbau więźniowie polityczni mieli dużo lepsze warunki bytowania niż pozostali więźniowie: byli zwolnieni z apeli, mogli otrzymywać paczki, mieli dostęp do gazet. Podawane są różne daty osadzenia Bandery w Sachsenhausen: marzec 1943 lub październik 1943. Sam Bandera twierdził, że trafił do obozu w 1943 roku.

Cały kierowniczy aktyw OUN-B został również aresztowany i osadzony w więzieniach i obozach koncentracyjnych III Rzeszy. Bataliony „Roland” i „Nachtigall” zostały rozwiązane w sierpniu 1941 roku.

Według wspomnień Jewhena Stachiwa, w końcu 1941 (a więc w czasie pobytu Bandery i Stećki w więzieniu w Spandau) przywiózł on z Berlina pełniącemu obowiązki prowidnyka Mykole Łebediowi skierowany do niego list od Stepana Bandery. W dokumencie aresztowani członkowie prowodu OUN(b) mieli ostrzegać przed prowadzeniem jakichkolwiek akcji przeciw Niemcom, uznając je za szkodliwe i stwierdzić, że należy jakoś naprawić stosunki ukraińsko-niemieckie. Grzegorz Motyka podaje, że list ten trafił w ręce Stachiwa na początku roku 1942. Zdaniem tego autora trudno jednoznacznie ustalić, czy list Bandery w jakiś sposób wpłynął na decyzje podjęte wiosną 1942 na II konferencji OUN-B, gdy banderowcy postanowili nadal traktować jako głównego wroga Związek Radziecki, zaś z III Rzeszą prowadzić walkę propagandową, jedynie w ostateczności uciekając się do działań zbrojnych.

Według opracowanej w instytucie Yad Vashem encyklopedii również podczas pobytu w obozie Bandera miał możliwość utrzymywania kontaktu ze współpracownikami; podobnie uważa Czesław Partacz. Z kolei Grzegorz Motyka w swojej pracy Ukraińska partyzantka 1942-1960 stwierdza, że Bandera nie miał w tym okresie kontaktu z organizacją.

Dwaj bracia Stepana Bandery (Wasyl i Ołeksandr) po aresztowaniu w końcu 1941 przez Gestapo zginęli w lipcu 1942 w obozie koncentracyjnym w Auschwitz.

Banderowcy poddani masowym represjom niemieckim przeszli jesienią 1941 do konspiracji, organizując na początku 1943 Ukraińską Powstańczą Armię. Melnykowcy zdecydowali się na kontynuację współpracy z Niemcami i współuczestniczyli w organizacji w 1943 r. 14 Dywizji Grenadierów SS.

Od marca 1943 r. UPA kierowana przez OUN-B, rozpoczęła ludobójstwo polskiej ludności cywilnej na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej. Celem było etniczne oczyszczenie przyszłego państwa ukraińskiego z ludności polskiej, co miało usunąć polskie roszczenia do Wołynia i Małopolski Wschodniej. W efekcie na Wołyniu zginęło 40-60 tys. Polaków, w Małopolsce Wschodniej od 20-25 do 40 tys., zaś na ziemiach współczesnej Polski od 6 do 8 tysięcy Polaków.

Działalność polityczna na emigracji

W Sachsenhausen Stepan Bandera przebywał do 27 września 1944 r., gdy uwięzieni przywódcy OUN(B) zostali zwolnieni przez Niemców z obozów koncentracyjnych. Grzegorz Motyka uważa, że fakt ten można wiązać z zawarciem w tym czasie nieformalnego układu między UPA a Niemcami dotyczącym współpracy dywersyjno-wywiadowczej przeciw ZSRR. Uwolniony Bandera włączył się w konsultacje ukraińskich emigracyjnych ugrupowań politycznych w kwestii powołania współpracującego z Niemcami Ukraińskiego Komitetu Narodowego.

W styczniu 1945 r. Bandera wyraził gotowość powrotu na Ukrainę i wzięcia udziału w walkach. W związku z tym 5 i 6 lutego, odbyła się narada Centralnego Prowodu OUN. Uznano, że przybycie Bandery to za duże ryzyko dla jego osoby. Jako ikona ukraińskiego nacjonalizmu miał organizować wsparcie międzynarodowe dla podziemia ukraińskiego. Pod koniec 1945 r. Szuchewycz zrezygnował z funkcji szefa OUN, a Bandera został wybrany przewodniczącym Biura Prowodu.

Bandera mieszkał w Monachium, w amerykańskiej strefie okupacyjnej, ukrywając się pod nazwiskiem Stefan Popiel (wcześniej używał nazwisk Karpiak i Kaspar). W 1947 amerykański kontrwywiad wojskowy (CIC) określał go jako wyjątkowo niebezpiecznego, stale w drodze, często w przebraniu. Jego ochronę mieli stanowić, według przytaczanego przez Pera Rudlinga amerykańskiego raportu wywiadowczego sprzed 1947, byli esesmani. CIC podjął szeroko zakrojone próby poszukiwań Bandery, jednak zakończyły się one niepowodzeniem. Nie powiodły się także radzieckie próby odnalezienia i porwania Bandery w 1946 roku.

Na emigracji działała również ekipa UHWR reprezentowana przez Łebedia i Iwana Hryniocha. Od powrotu do działalności Bandera nie zaakceptował tej „demokratyzacji” OUN-B, ciężko było mu również odnaleźć się w roli symbolicznego przywódcy, który de facto miał mały wpływ na poczynania OUN. To rodziło konflikty i w efekcie doszło w lutym 1946 r. w Monachium do powstania ZCz OUN, kierowanego przez Banderę. W sierpniu 1948 r. Bandera i jego zwolennicy na Nadzwyczajnej Konferencji wyrzucili z ZCz OUN członków UHWR, którzy nie chcieli zaakceptować dyktatorskich rządów Bandery. Według Pera Rudlinga konflikt pomiędzy Banderą a Łebediem był tak gwałtowny, że podczas jednej z rozmów Łebed w 1947 miał grozić Banderze pistoletem; w rewanżu Bandera miał nakazać swoim stronnikom zabicie Łebedia, do czego jednak nie doszło.

Centralny Prowid OUN obradujący na Ukrainie wezwał obie strony do zaprzestania waśni i zjednoczenia. To stanowisko spowodowało odejście Bandery w 1950 r. z funkcji przewodniczącego i załagodzenie sporu. Bandera mimo to nadal miał spory wpływ na działania ZCz OUN, kierując nim „zza kulis”. W 1953 r. doszło do ponownego konfliktu w wyniku którego Lew Rebet powołał nową strukturę – OUN-Z.

W przeciwieństwie do wywiadu amerykańskiego, który uznał Banderę za osobę niewiarygodną, Bandera znalazł uznanie brytyjskiego Secret Intelligence Service (MI6). Od 1949 roku MI6 zaczęło udzielać ZCz OUN wydatnej pomocy finansowej i logistycznej. Szkolono agentów i wysyłano ich drogą zrzutów lotniczych do USRR. Wywołało to sprzeciw CIA i Departamentu Stanu, tym bardziej, że agenci Bandery zwalczali siatkę szpiegowską konkurencyjnej grupy Hrynioch-Łebed wspieranej przez Amerykanów. Mimo to MI6 sponsorowało Banderę do 1954 roku.

W wyniku sowieckich prowokacji Brytyjczycy zerwali współpracę z ZCz OUN. Grupa Bandery kontynuowała działalność na własną rękę, finansując swoją siatkę szpiegowską fałszywymi dolarami. Publikowano własną gazetę i używano terroru wobec przeciwników politycznych. Zachodnioniemiecka policja szacowała, że do 1960 roku ugrupowanie Bandery dokonało po wojnie w NRF około 100 zabójstw. ZCz OUN przejściowo znalazły pomoc włoskiego wywiadu wojskowego (SIFAR) na początku 1956 roku. W marcu tego roku Bandera zaoferował swoje usługi wywiadowi zachodnioniemieckiemu (BND) w zamian za pieniądze i broń. Pomimo ostrzeżeń CIA Niemcy nawiązali z nim współpracę. Zapewniło mu to ochronę przed zamiarami bawarskiego rządu i lokalnej policji, które szykowały przeciw jego organizacji akcję z powodu różnorakich przestępstw – od fałszerstw do porywania ludzi.

Prowadzona przez Sowietów gra wywiadowcza podtrzymywała złudzenia Bandery i BND o istnieniu na Ukrainie silnego podziemia. Na Ukrainę i do Polski nadal byli wysyłani kurierzy i kilkuosobowe bojówki. Ta działalność wywołała irytację władz sowieckich. W 1957 r. Nikita Chruszczow nakazał zabójstwo liderów emigracyjnego OUN – Lwa Rebeta z OUN-Z i Stepana Bandery.

Śmierć

Stepan Bandera zginął 15 października 1959 roku w zamachu wykonanym w Monachium przez agenta KGB Bohdana Staszynskiego przy użyciu specjalnego pistoletu rozpylającego cyjanek. Staszynski po ucieczce na Zachód w roku 1960 podczas publicznego procesu przyznał się do skrytobójczego zabójstwa na rozkaz Kremla również innego lidera ukraińskiej emigracji – Lwa Rebeta. Za zabicie Bandery Staszynski otrzymał od Chruszczowa Order Czerwonego Sztandaru (podobnie jak Ramón Mercader Order Lenina za zabójstwo Trockiego). Zeznania Staszynskiego wstrząsnęły Kremlem. W konsekwencji afery Staszynskiego stanowisko utracił szef KGB Aleksander Szelepin, którego zastąpił Władimir Siemiczastny. Władze sowieckie, obawiając się kolejnych podobnych kompromitacji, oświadczyły publicznie, że nie będą już więcej mordować swoich przeciwników za granicą. Przez dłuższy czas słowa dotrzymywano – na Kremlu zdano sobie bowiem sprawę, że szkody na arenie międzynarodowej powstałe na skutek zdemaskowania zamachu mogą przeważać nad korzyściami wynikającymi z likwidacji kolejnego oponenta.

Współczesne oceny

Zdaniem Grzegorza Motyki, choć sam Bandera bezpośrednio nie odpowiada za rzezie wołyńskie, bo wówczas był uwięziony w niemieckim obozie koncentracyjnym, to niewątpliwie ponosi odpowiedzialność moralną, ponieważ zbrodnie te popełniła stworzona przez niego frakcja OUN, której członkowie od jego nazwiska nazywani byli „banderowcami”. Natomiast Ukraińcy patrzą na niego, jak na człowieka, który za wolną Ukrainę przesiedział szereg lat najpierw w polskich więzieniach, a potem w nazistowskim obozie w Sachsenhausen. Dzięki temu, po wojnie w strefie amerykańskiej mógł przedstawiać się jako ofiara nazizmu.

W 2009 na Ukrainie odbył się, wywołując duże kontrowersje w Polsce, rajd rowerowy im. Stepana Bandery. Również w tym samym roku 13 lipca w Muzeum Etnografii i Rzemiosł we Lwowie zaprezentowano pierwszy tom trzytomowej edycji „Antologia ukraińskiego nacjonalizmu”, wydanego z okazji 80-lecia OUN i 100-lecia urodzin Stepana Bandery. Zawiera on prace teoretyków ukraińskiego nacjonalizmu, w tym, jak podaje portal www.zaxid.net, Stepana Bandery.

20 stycznia 2010 prezydent Ukrainy Wiktor Juszczenko podpisał dekret № 46/2010 którym „za niezłomność ducha w obronie idei narodowej, za bohaterstwo i poświęcenie w walce o niezależne Państwo Ukraińskie” Stepanowi Banderze nadano pośmiertnie tytuł Bohatera Ukrainy. Prezydent Juszczenko ogłosił dekret 22 stycznia podczas uroczystości Dnia Jedności.

Decyzja prezydenta, stanowiąca w opinii Tadeusza Olszańskiego ukoronowanie polityki historycznej Wiktora Juszczenki w trakcie prezydentury, wywołała na Ukrainie kontrowersje. Przedstawiciel Partii Regionów deputowany Wadim Kolesniczenko stwierdził, że prowadzi ona do rozłamu kraju. Opinie członków Bloku Julii Tymoszenko w sprawie nadania tytułu były podzielone. Zdecydowanie negatywnie do nadania Banderze tytułu Bohatera Ukrainy odniósł się wschód Ukrainy. Organizacja społeczna „Dozór” z Odessy, w liście do polskiego ambasadora, przeprosiła nawet Polskę za decyzję prezydenta. Na wschodzie Ukrainy istnieją wątpliwości co do legalności dekretu o nadaniu tytułu Bohatera Ukrainy, wynikające z tego, że statut nagrody przewiduje nadawanie jej tylko obywatelom Ukrainy a S.Bandera był obywatelem polskim. Federacja Wspólnot Żydowskich Rosji wydała deklarację potępiającą: „oczywiste jest, że w taki sposób prezydent Juszczenko do „bohaterstwa i poświęcenia” zalicza morderstwa Żydów i Polaków masowo dokonywane przez Banderę i jego spopleczników”. Międzynarodowa agencja żydowska Centrum Szymona Wiesenthala nadesłała list Ambasadorowi Ukrainy w USA w którym wyraża „najgłębsze oburzenie” w związku z honorowym nadaniem tytułu Bohatera Ukrainy „Stepanowi Banderze, który kolaborował z nazistami we wczesnym stadium Drugiej wojny światowej i którego zwolennicy byli związani z morderstwami tysięcy Żydów”.

4 lutego 2010 r. swój sprzeciw wobec gloryfikacji Stepana Bandery i członków OUN-UPA wyraził prezydent RP, Lech Kaczyński. Dzień później przed ambasadą ukraińską w Warszawie i konsulatami Ukrainy w Polsce odbyła się akcja protestacyjna środowisk kresowych domagająca się potępienia przez władze Ukrainy ideologii nacjonalistycznej.

25 lutego 2010 r. Parlament Europejski uchwalił rezolucję w sprawie Ukrainy, w której szczegółowo odniósł się do sytuacji w tym państwie i potwierdził jego europejskie aspiracje. W punkcie 20. rezolucji skrytykował nadanie Stepanowi Banderze tytułu Bohatera Ukrainy:

  Parlament Europejski (...) wyraża głębokie ubolewanie z powodu decyzji ustępującego prezydenta Ukrainy, Wiktora Juszczenki, który nadał pośmiertnie Stepanowi Banderze, przywódcy współpracującej z nazistowskimi Niemcami Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), tytuł Bohatera Ukrainy; w związku z tym wyraża nadzieję, że nowe władze ukraińskie ponownie rozważą takie decyzje i potwierdzą swoje przywiązanie do europejskich wartości;

Rezolucja Parlamentu spotkała się z dezaprobatą ze strony rad obwodowych Zachodniej Ukrainy.

5 marca 2010 100 deputowanych spośród 450 osobowej Rady Najwyższej Ukrainy, głównie z frakcji Nasza Ukraina-Ludowa Samoobrona i BJuT, zwróciło się do Jerzego Buzka jako Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego z oficjalną prośbą o ponowne rozpatrzenie rezolucji w tym zakresie przez Parlament Europejski.

Rezolucja Parlamentu Europejskiego ws. Stepana Bandery odbiera Ukraińcom prawo do samostanowienia i zmniejsza popularność idei integracji europejskiej wśród jej zwolenników na Ukrainie. (...) Bandera nie współpracował z nazistami; jego dwaj bracia zginęli w Auschwitz, a on sam lata II wojny światowej spędził w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. (...) Dla kilku pokoleń Ukraińców Bandera jest symbolem patriotyzmu i niezależności państwowej Ukrainy. „Zbrodniarza” i „satelitę” Hitlera uczyniła z niego komunistyczna propaganda, której celem było skłócenie Ukraińców z Polakami i Rosjanami.

– napisali ukraińscy parlamentarzyści w liście do przewodniczącego europarlamentu. Pod listem podpisy złożyli m.in. deputowany Naszej Ukrainy – Ludowej Samoobrony, były minister spraw zagranicznych Borys Tarasiuk, Andrij Szkil z Bloku Julii Tymoszenko, lider Tatarów Krymskich Mustafa Dżemilew (NU-LS), oraz brat Wiktora Juszczenki, Petro Juszczenko.

11 marca 2010 jedna z najważniejszych organizacji żydowskich na świecie, Liga Przeciwko Zniesławieniu wezwała prezydenta Ukrainy Wiktora Janukowycza do odebrania tytułu „Bohatera Ukrainy” Stepanowi Banderze, „który walczył wraz z nazistami przeciw Sowietom podczas II wojny światowej i był bezpośrednio zaangażowany w zbrodnie przeciw Żydom i Polakom”.

25 marca 2010 została opublikowana treść listu, jaki Wiktor Juszczenko skierował do Jerzego Buzka, jako przewodniczącego Parlamentu Europejskiego, przedstawiając swoje stanowisko i motywy przyznania Stepanowi Banderze tytułu Bohatera Ukrainy.

W sondażu przeprowadzonym w marcu 2010 r. przez Grupę Socjologiczną „Rating” 53% Ukraińców opowiada się za anulowaniem dekretu o nadaniu tytułu bohatera Ukrainy Stepanowi Banderze. 28% jest za zachowaniem tytułu dla Bandery, a 19% nie ma zdania. Największymi zwolennikami anulowania dekretu o nadaniu Banderze tytułu Bohatera Ukrainy, zgodnie z sondażem, są komuniści.

2 kwietnia 2010 roku Okręgowy Sąd Administracyjny w Doniecku uchylił dekret o nadaniu tytułu Bohatera Ukrainy Stepanowi Banderze. W uzasadnieniu sąd podał, że tytuł został nadany bezprawnie, gdyż zgodnie ustawą o tytule Bohatera Ukrainy, może on być nadany tylko obywatelowi Ukrainy. W odpowiedzi na ten wyrok władze zachodnich obwodów Ukrainy wyraziły stanowczy sprzeciw, a działacze nacjonalistyczni z partii Swoboda zagrozili „marszem na Kijów i usunięciem siłą obecnych władz”. Jurij Michalciszyn, deputowany do Rady Miejskiej Lwowa oświadczył: Banderowska armia przepłynie przez Dniepr i wyrzuci z Kijowa donieckich bandytów.