Aleksandr Pietrowicz Dowżenko (ros. Александр Петрович Довженко; Ołeksandr Petrowycz Dowżenko, ukr. Олександр Петрович Довженко; ur. 11 września 1894 w Sośnicy w obwodzie czernihowskim, zm. 25 listopada 1956 w Moskwie) – ukraiński reżyser, scenarzysta i producent filmowy, jeden z pionierów kina ukraińskiego, pisarz.

W 1914 ukończył hłuchiwskie kolegium nauczycielskie. W latach 1917-19 studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Kijowie, a w 1922-23 udoskonalał warsztat w Berlinie. W 1923-26 pracował jako ilustrator w gazecie "Wisti WUCWK" ("Вісті ВУЦВК") w Charkowie. Tworzył poetyckie obrazy o tematyce rewolucyjnej, później także o wymowie propagandowej. Obok Siergieja Eisensteina i Wsiewołoda Pudowkina uważany za najwybitniejszego twórcę kina radzieckiego.

W swoich filmach poetycko-filozoficznych o podłożu ekspresjonistycznym nawiązywał do tradycji ludowej i kina poetyckiego m.in. w najbardziej znanym jego filmie Ziemia (Земля, 1930). Był autorem wielu innowacji warsztatowych, zwłaszcza w zakresie montażu.

Dowżenko zmuszony był do realizowania wielu filmów w poetyce socrealizmu, a jego dokument Wyzwolenie (Визволення) z l. 1939-1940, który dotyczył najazdu ZSRR na Polskę, okazał się banalnym plakatem patetyczno-propagandowym.

Zrealizował także filmy Wasia - reformator (Вася - реформатор, 1925), Jagódki miłości (Ягідки кохання, 1926), Teczka kuriera dyplomatycznego (Сумка дипкур'єра, 1927), Zwienigora (Звенигора, 1928), Arsenał (Арсенал, 1928), Iwan (Іван, 1932), Aerograd (Аероград, 1935), Szczors (Щорс, 1939). W okresie wojny Dowżenko zrealizował filmy Bitwa za naszą Radziecką Ukrainę (Битва за нашу Радянську Україну, 1943) і Zwycięstwo na prawobrzeżnej Ukrainie (Перемога на Правобережній Україні, 1945).

Dowżenko znany jest również jako pisarz i publicysta. Jest autorem opowiadań Maty (Матu), Pered bojem (Перед боєм), Wola do żyttia (Воля до життя). Ugruntował w literaturze ukraińskiej gatunek opowieści filmowej, tworząc takie utwory jak Poema pro more (Поема про море, 1950) i Zaczarowana Desna (Зачарована Десна, 1954-1955). Duże znaczenia dla zrozumienia twórczości Dowżenki ma niedawno opublikowany Dziennik (Щоденник), który zbiera notatki ułożone w chronologicznym porządku - czytane razem tworzą pamiętnik.

Został odznaczony m.in. Orderem Lenina. Dwukrotny laureat Nagrody Stalinowskiej (1941 i 1949) i Nagrody Leninowskiej (1959).

Filmografia

Jako reżyser

• 1926 Jagódki miłości (Ягoдка любви)
• 1926 Wasia - reformator (Вася - реформатор)
• 1927 Teczka kuriera dyplomatycznego (Сумка дипкурьера)
• 1928 Zwienigora (Звенигора)
• 1928 Arsenał (Arsienał / Арсенал)
• 1930 Ziemia (Ziemlja / Зeмля)
• 1932 Iwan (Ивaн)
• 1935 Aerograd (Аэроград)
• 1939 Bukowina, ziemia ukraińska (Буковина, земля Украинская)
• 1939 Szczors (Щopc)
• 1940 Wyzwolenie (Oswobożdienije / Освобождение)
• 1943 Bitwa za naszą Radziecką Ukrainę (Битва за нашу Советскую Украину)
• 1945 Soviet Earth / Cтpaнa poднaя
• 1945 Zwycięstwo na prawobrzeżnej Ukrainie (Победа на Правобережной Украине и изгнание немецких захватчиков за пределы украинских советских земель)
• 1948 Miczurin (Michurin / Мичурин)
• 1949 Farewell, America (Прощай, Америка!)
• 1959 Poemat o morzu (Поэма о море)

***