Nikołaj Wasiljewicz Gogol (ros. Николай Васильевич Гоголь, ukr. Мико́ла Васи́льович Го́голь, ur. 31 marca [19 marca s.s.] 1809 w Soroczyńcach Wielkich, zm. 4 marca [21 lutego s.s.] 1852 w Moskwie) – rosyjski pisarz, poeta, dramaturg i publicysta.

Nikołaj Gogol urodził się w Soroczyńcach Wielkich w ówczesnej guberni połtawskiej w rodzinie ziemiańskiej Hohołów-Janowskich. Kształcił się w Połtawie, następnie w Nieżynie. W 1828 zamieszkał w Petersburgu, gdzie w latach 1829–1831 pracował jako urzędnik, próbował też swych sił jako aktor. W 1831 poznał Aleksandra Puszkina, który wspierał jego działalność pisarską i został jego przyjacielem. W 1834 Gogol zaczął wykładać historię na uniwersytecie w Petersburgu.

Gogol wydał pierwszy zbiór opowiadań w 1831. Były to Wieczory na chutorze niedaleko Dikańki, dzieło inspirowane folklorem ukraińskim (kozackim). Do tematyki kozackiej Gogol wrócił jeszcze w powieści Taras Bulba. Z czasem jego styl pisania ewoluował w kierunku skupienia na powszedniości i szerokiego stosowania zabiegu groteski.

W latach 1836–1841 przebywał za granicą, m.in. w Paryżu oraz w Rzymie, w tym okresie powstało jego główne dzieło – powieść Martwe dusze. Ukazały się one drukiem w maju 1842 – była to w zamierzeniach autora jedynie pierwsza część ogromnej epopei o Rosji, pomyślanej na wzór Boskiej komedii Dantego. Pomysł ten nigdy nie został zrealizowany. Ostateczny kształt otrzymał tylko tom pierwszy – gogolowskie „piekło”. Rysuje tam wizerunek rosyjskiego społeczeństwa i rosyjskiego ustroju – świat upośledzonych moralnie, bezdusznych ludzkich manekinów, Rosję ludzi martwych. „Martwe dusze” wywołały ogromne poruszenie. Mnożyły się ataki i napaści na Gogola, ciężkie oskarżenia o szkalowanie, a nawet zdradę własnego narodu. Równocześnie negatywnie nastawieni do instytucji caratu krytycy literaccy (jak Wissarion Bielinski) uznali dzieło za znakomitą satyrę prowincjonalnej Rosji czasów Mikołaja I.

Rozterka, a potem i depresja duchowa, wzrost religijności i potęgujące się poczucie winy wobec własnego narodu, zachwiały równowagą psychiczną pisarza i skłoniły go do gwałtownej rewizji własnego dorobku.

Nowe poglądy usiłował wyrazić w drugim tomie Martwych dusz, jednak zauważył, że w ten sposób popada w konflikt z prawdą życiową i artystyczną. Trzykrotnie – w 1843, 1845 i 1852 – palił napisane już rozdziały. Zachowały się jedynie ich niewielkie fragmenty. Martwe dusze były ostatnim jego wielkim dziełem. W 1847 Gogol opublikował Wybrane fragmenty z korespondencji z przyjaciółmi, w których próbował przedstawić pozytywną wizję społeczeństwa rosyjskiego i skłonić je do korzystnych zmian. Riasanovsky określa tekst jako "naiwny i reakcyjny", przywołując wyrażony w nim pogląd, iż rosyjscy chłopi powinni pozostać analfabetami.

Pochowany 4 marca 1852. Po odkopaniu jego grobu znaleziono ciało odwrócone twarzą w dół, co dało początek spekulacjom, że pochowano go żywcem w stanie śpiączki.

Wybór dzieł

• Martwe dusze (Мёртвые души) (1842)
• Rewizor (Ревизор) (1836)
• Ożenek (Женитьба) (1835)
• Teatralny rozjazd (Театральный разъезд)
• Wieczory na chutorze w pobliżu Dikańki (Вечера на хуторе близ Диканьки)
• Mirgorod (Миргород)
  • Wij (Вий)
  • Powieść o tym, jak pokłócili się Iwan Iwanowicz z Iwanem Nikiforowiczem (Повесть о том, как поссорился Иван Иванович с Иваном Никифоровичем)
  • Staroświeccy ziemianie (Старосветские помещики)
  • Taras Bulba (Тарас Бульба)
• Petersburskie opowiadania:
  • Newski Prospekt (Невский проспект)
  • Nos (Нос) (1836)
  • Płaszcz (Шинель) (1842)
  • Zapiski wariata (Записки сумасшедшего)
  • Portret (Портрет)
  • Wózek (Коляска)

Opery wg sztuk Gogola

• Noc wigilijna
  • Piotr Czajkowski Kowal Wakuła – premiera Petersburg 1876; 2. wersja – Pantofelki – premiera Moskwa 1887
  • Mykoła Łysenko, premiera Charków 1883
  • Nikołaj Rimski-Korsakow, premiera St. Petersburg 1895

• Taras Bulba
  • Mykoła Łysenko, premiera Kijów 1903
  • Marcel Samuel-Rousseaus Tarass Boulba, premiera Paryż 1919
  • Ernst Richter w oparciu o powieść Johannesa Kempfe wg Gogola; partytura wyd. 1930

• Ożenek
  • Modest Musorgski (1868; I akt), Nikołaj Czeriepnin (1930; II akt, instrumentacja całości); premiera Essen 1937
  • Bohuslav Martinů (1952), premiera Nowy Jork 1953

• Noc majowa
  • Nikołaj Rimski-Korsakow, premiera St. Petersburg 1880
  • Mykoła Łysenko Topielica, premiera Charków 1885

• Jarmark w Soroczyńcach
  • Modest Musorgski Jarmark soroczyński (1874-80 niedok.); dokończenie m.in. C. Cui, premiera Moskwa 1913; nowe opracowanie N. Czeriepnin, premiera Monte Carlo 1923

• Nos
  • Dymitr Szostakowicz, (1927-28), premiera Leningrad 1930

• Gracze
  • Dymitr Szostakowicz (1941-42; niedok.); dokończenie Krzysztof Meyer – premiera Wuppertal 1984

• Wij
  • Karel Moor, premiera Praga 1903