Kazimierz Malewicz (ur. 23 lutego [11 lutego ss.] 1879 w Kijowie, zm. 15 maja 1935 w Leningradzie) – rosyjski malarz i teoretyk sztuki, pochodzenia polskiego, przedstawiciel rosyjskiej awangardy artystycznej, twórca suprematyzmu.

Kazimierz Malewicz wywarł znaczny wpływ na rosyjskich konstruktywistów i polską awangardę lat 20. XX wieku, był zapowiedzią minimalistów. Do jego najsłynniejszych dzieł zalicza się Czarny kwadrat na białym tle, pokazany po raz pierwszy w 1915 Piotrogrodzie. Pomysł tego obrazu miał się narodzić w 1913, podczas pracy nad scenografią i kostiumami do "futurystycznej opery" Zwycięstwo nad słońcem.

Urodził się w Kijowie, jego rodzice Seweryn i Ludwika Malewicz byli Polakami, ojciec był zarządcą u fabrykanta cukru. Kazimierz był pierwszym z 14 rodzeństwa, z których jedynie dziewięcioro osiągnęło dojrzałość. Jego rodzina często przeprowadzała się i dzieciństwo spędził na wsiach ukraińskich, których krajobraz silnie wpłynął na jego późniejszą wrażliwość artystyczną.

Uczył się rysunku w Kijowie w latach 1895–1896. Od 1896 mieszkał w Kursku, gdzie się ożenił około 1899.

W latach 1905-1910 uczył się malarstwa w studiu Iwana Rerberga w Moskwie. W tym okresie przeniósł się do Moskwy i ożenił po raz drugi. Od 1910 związał się z awangardą moskiewską, wystawiał z grupami Bubnowyj Walet, Gołubaja rosa, Oslinnyj chwost. Początkowo pod wpływem Paula Cézanne'a, rosyjskich postimpresjonistów, fowizmu, ekspresjonizmu i kubizmu. W 1915 w Piotrogrodzie ogłosił program suprematyzmu, najbardziej radykalnego kierunku abstrakcjonizmu. Odrzucał ikonografię sztuki przedstawieniowej, uznając linię prostą oraz nie występujący nigdzie w przyrodzie kwadrat jako symbole przewagi człowieka nad chaosem.

Po rewolucji październikowej prowadził działalność pedagogiczną i artystyczną w Witebsku (grupa Unowis). W latach 1922-1926 kierował Państwowym Instytutem Kultury Artystycznej w Piotrogrodzie. Potem przebywał w Warszawie i Berlinie, wtedy opublikował traktat Świat bezprzedmiotowy, stając się autorytetem awangardy europejskiej. W dalszej swojej twórczości rozwijał suprematyzm i poszukiwał zastosowań dla swej teorii w urbanistyce.

Pod koniec życia, coraz bardziej izolowany, odszedł od abstrakcjonizmu i powrócił do malowania uproszczonych pejzaży, obrazów z figurami nawiązując ponownie do sztuki ikony, tworząc koncepcję nowoczesnej figuracji.

Jesienią 1930 został aresztowany przez NKWD pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Niemiec. W więzieniu przebywał do grudnia 1930.

Zmarł 15 maja 1935 w Leningradzie.

Twórczość

Początki twórczości Kazimierza Malewicza związane z realizmem i póznym romantyzmem w malarstwie pejzażowym, nie są znane. Artysta spalił swój dorobek z tego okresu w 1906, w chwili, gdy opuszczał Kursk i przenosił się do Moskwy - przyszłej stolicy malarstwa rosyjskiego. Wykorzystując dokonania impresjonizmu, proponował własną odmianę zasad ustalonych przez szkołę francuską. Dalsze koleje jego życia artystycznego przypominają katalog głównych tendencji europejskich: symbolizm, styl Cézanne'a, fowizm, kubizm.

W 1910 wystawiał po raz pierwszy, jako przedstawiciel awangardy fowistyczno-ekspresjonistycznej. Odkrył go Łarionow i zaprosił do wzięcia udziału w pierwszej wystawie Waleta Karowego. Odtąd wszystkie poczynania artystyczne Malewicza były krok po kroku obserwowane przez jego moskiewskich kolegów, dla których stał się niekwestionowanym autorytetem. Malewicz zaczął malować liczne serie gwaszy ekspresjonistycznych, w których - jak to sam później określi - kolor wyzwolił się od kształtu. Ten ekspresyjny kolor stał się główną treścią jego poszukiwań: doprowadzał go do szaleństwa. Ale zamiast naśladować emfatycznego Kandinsky'ego lub bliższego mu Łarionowa, Malewicz miał świadomość wagi malarstwa figuratywnego, które tworzyło tradycję zachodniej sztuki wizualnej. Dlatego też, od 1911, zajmował się analizą kształtów kubistycznych i szybko doszedł do wyodrębnienia czystego planu malarskiego. Jego doświadczenie futurystyczne pomogło mu uniknąć wszelkich niebezpieczeństw formalnych.

Jesienią 1913 nastąpiło zerwanie ze stylem figuratywnym; miało to miejsce przy okazji opracowywania scenografii i kostiumów do opery futurystycznej Matiuszyna Zwycięstwo nas Słońcem. W tej scenograficznej oprawie po raz pierwszy warstwa malarska została oddzielona od warstwy iluzjonistyczno-przedstawieniowej i stała się całkowicie odrębną wartością sztuki. Ten przeskok dokonał się niemal nieświadomie i trzeba było jeszcze dwóch lat wytężonej pracy, aby wyzwolić malarstwo z więzów naśladownictwa.

W czerwcu 1915 Malewicz namalował obraz, na którym widnieje na białym tle pojedynczy obiekt malarski: czarny czworobok. Ten czworobok mający mało wspólnego z odwzorowaniem formy geometrycznej, jest malarskim bytem. Pierwszy cykl prac, powstałych bezpośrednio potem, był manifestacją przewagi czystego koloru, występującego pod postacią dwuwymiarowych płaszczyzn barwnych, z których każda została obdarzona własną energią. Odrzucając wieź ze światem przedmiotów spoza obrazu, Malewicz nazwał ten rodzaj sztuki bezprzedmiotową i określił wymyślony przez siebie system przewagi czystego koloru mianem suprematyzmu. Pierwsza wystawa dzieł suprematycznych miała miejsce w Piotrogrodzie, w grudniu 1915, i odbyła się w ramach Ostatniej wystawy futurystów 0,10. Od początku 1916 Malewicz pochłonięty był odkrywaniem świata form bezprzedmiotowych. Po supremacji koloru nastąpił nagle okres konstrukcji kosmicznych: konstelacji kształtów i brył rozrzuconych swobodnie w przestrzeni pozaziemskiej. Kolejny etap suprematyzmu wiązał się z poszukiwaniem czysto egzystencjalnych możliwości w planie malarskim. Jego uwieńczeniem było odrzucenie logiki koloru: suprematyzm bieli doprowadził do granicy obrazu. Białemu kwadratowi na białym tle z 1918 towarzyszył następny manifest suprematystyczny, w którym Malewicz zapewniał, że tworzenie bezprzedmiotowe osiągnęło nową oprawę filozoficzną: tylko w czystej bezprzedmiotowości idea dominuje nad praktyką.

Od 1920 zajmował się w teorii i w praktyce architekturą idealną; stworzył w latach 20, liczne modele architektoniczne, tzw. architektony. Na przełomie lat 20. i 30. architektura była jedyną dziedziną pozwalającą artyście utrzymać się na powierzchni życia społecznego. Jednocześnie zajął się też malarstwem postsuprematycznym, mającym charakter symboliczny. Stopniowo wszystkie drzwi zaczęły się zamykać przed Malewiczem. Nie otrzymawszy zgody na leczenie za granicą, artysta zmarł na raka w 1935.

***