Gustav Mahler (ur. 7 lipca 1860 w Kalište koło Humpolca w Cesarstwie Austriackim, obecnie Czechy, zm. 18 maja 1911 w Wiedniu w Monarchii Austro-Węgierskiej, obecnie Austria) – austriacki kompozytor i dyrygent doby neoromantyzmu.

Przez większość krytyków uważany za jednego z najwybitniejszych symfoników w historii muzyki. Za życia ceniony był przede wszystkim jako dyrygent (zwłaszcza w repertuarze beethovenowskim i wagnerowskim), a jego własne kompozycje nigdy nie zostały do końca zaakceptowane przez wiedeńskie środowisko muzyczne. Stopniowo jednak jego utwory utorowały sobie drogę do sal koncertowych całego świata. Wzrost zainteresowania twórczością kompozytora przypada na II połowę XX wieku. Trzon jego twórczości stanowią symfonie (łącznie 11) i pieśni, natomiast pozostałe, nieliczne utwory (jak np. Kwartet fortepianowy) mają znaczenie marginalne.

Biografia

1860 – 1875: Dzieciństwo

Gustav Mahler urodził się 7 lipca 1860 we wsi Kalište na Wysoczyznie w niemieckojęzycznej, żydowskiej rodzinie. Był drugim z kolei z dwanaściorga dzieci Bernharda i Marii Mahler. Tylko sześcioro z nich przeżyło okres niemowlęctwa. Jego ojciec był drobnym kupcem. W grudniu 1860 rodzina przenosi się do Igławy, która była podówczas ważnym ośrodkiem kulturalnym czeskiej prowincji. Funkcjonowały w nim m.in. opera, orkiestra symfoniczna i Towarzystwo Muzyczne. To tam Mahler spędził dzieciństwo oraz poznał muzykę wojskową i ludową, co znajdzie wyraziste odbicie w jego twórczości. Rodzice szybko zauważyli talent muzyczny dziecka i w 1866 zapisali go na pierwsze lekcje gry na fortepianie. 13 października 1870 pierwszy raz – jako pianista – występuje na koncercie. W tym samym roku wstępuje do gimnazjum w Igławie. W 1871 przez kilka miesięcy przebywa na stancji w Pradze. W 1874 umiera jego brat Ernest. W roku następnym zapisuje się do wiedeńskiego konserwatorium. Jednocześnie komponuje pierwsze młodzieńcze utwory m.in. Sonatę skrzypcową, Kwartet fortepianowy i Preludium symfoniczne. Tworzy również projekty: Symfonii nordyckiej i oper – Die Argonauten oraz Das klagende Lied, z których tylko ten ostatni zostanie doprowadzony do końca.

1876 – 1896: Młodość – rozwijanie kariery dyrygenckiej i pierwsze dojrzałe kompozycje

W wieku 18 lat Mahler zdaje maturę w gimnazjum w Igławie na Morawach. W wiedeńskim Konserwatorium kończy klasy fortepianu i kompozycji. Następnie zapisuje się na uniwersytet wiedeński, gdzie uczęszcza na na wykłady Antona Brucknera dotyczące harmonii. Sporządza również wyciąg fortepianowy na cztery ręce III Symfonii Brucknera oraz rozpoczyna komponować kantatę Das klagende Lied, która pierwotnie miała być operą. W 1879 rozpoczyna pracę nad operą baśniową Rűbezahl. 1880 kończy komponować Das klagende Lied, która zostanie jeszcze kilkakrotnie zrewidowana w latach późniejszych. Przedstawia dzieło do Nagrody Beethovenowskiej w Wiedniu, lecz jury(w skład którego wchodzili m.in. Johannes Brahms i Hans Richter) odrzuca je.

W tym samym roku Mahler rozpoczyna pracę jako dyrygent. Angażuje się na sezon letni do prowadzenia koncertów w Bad Hall w Górnej Austrii. W latach następnych będzie pracował jako: kapelmistrz teatru w Laibach (obecnie Lublana w Słowenii; 1881, kapelmistrz teatru operowego w Ołomuńcu na Morawach (1883), drugi dyrygent Opery w Pradze (1885) i Opery w Lipsku (1886), dyrektor Królewskiej Opery Węgierskiej w Budapeszcie (1888), pierwszy dyrygent Teatru Miejskiego w Hamburgu (1891), dyrygent Filharmonii hamburskiej (1894). Od 1896 stara się o stanowisko kapelmistrza w Operze wiedeńskiej. W tym celu spotyka się z Johannesem Brahmsem w Bad Ischl prosząc go o wsparcie.

W 1887 prowadzi wykonanie Walkirii Ryszarda Wagnera w Operze lipskiej (w miejsce chorego Nikischa) oraz opracowuje i przygotowuje do wystawienia pozostawioną w szkicach operę C. M. Webera – Die drei Pintos. Jej premiera, która miała miejsce w roku następnym, była ogromnym sukcesem. W 1892 dyryguje w Operze hamburskiej niemiecką premierą Eugeniusza Oniegina Czajkowskiego, zaś w londyńskiej Operze Covent Garden dyryguje wykonaniami Fidelio Beethovena, oraz Tristana i Izoldy i Pierścienia Nibelunga Wagnera. Spektakle te spotykają się z entuzjastycznym przyjęciem.

W tym okresie Mahler stawał się coraz bardziej znaczącym dyrygentem, zyskując poklask krytyków i publiczności. Był sumienny i pracowity, ale jednocześnie apodyktyczny w pracy z muzykami.

Jest to także czas powstawania jego pierwszych dojrzałych kompozycji. Wspomnianej już kantaty Das klagende Lied, cyklu pieśni z fortepianem Lieder und Gesänge i cyklu Lieder eines fahrenden Gesellen (wersja z fortepianem), I Symfonii, która w pierwszej redakcji została ukończona w 1888 r., jak również II i III Symfonii, które zostały ukończone odpowiednio w latach 1894 i 1896. Jednak, z wyjątkiem II Symfonii, nie zyskały one większego uznania. Wcześniejsze projekty oper i Symfonii Nordyckiej zostały zarzucone.

Rok 1889 był ciężki dla kompozytora. Najpierw w lutym umiera jego ojciec, natomiast kilka miesięcy później starsza siostra i matka. Spada na niego obowiązek opiekowania się pozostałym rodzeństwem. W maju następnego roku odbywa z siostrą Justyną podróż do Włoch, zaś w 1893 znajduje ona miejscowość letniskową Steinbach nad jeziorem Attersee, która stanie się dla Mahlera miejscem intensywnej pracy kompozytorskiej w wakacje, aż do 1896.

1897 – 1907: Okres kierowania operą wiedeńską

23 lutego 1897 Mahler przyjmuje chrzest w Kościele katolickim w Hamburgu, dzięki czemu mógł pracować jako dyrygent, a następnie dyrektor opery wiedeńskiej. Obejmując to najbardziej prestiżowe stanowisko w muzycznym środowisku monarchii austro-węgierskiej. Mahler wchodzi w szczytowy okres swojej dyrygentury. Ponadto jest pierwszą osobą pochodzenia żydowskiego na tym stanowisku. W lutym 1900 prowadzi w Wiedniu IX Symfonię Beethovena z własnymi poprawkami, zaś w czerwcu jedzie z Wiedeńskimi Filharmonikami do Paryża poprowadzić koncerty z okazji wystawy światowej. Do 1907 r. będzie dyrygował m.in. w Wiedniu, Berlinie, Lwowie, Amsterdamie, Hadze, Weimarze, Frankfurcie nad Menem, Hamburgu, Trieście, Rzymie, Wrocławiu, Warszawie i Petersburgu. W 1905 prowadził koncert symfoniczny podczas Alzackiego Festiwalu Muzycznego w Strasburgu. W programie znalazły się: jego V Symfonia, Rapsodia Johannesa Brahmsa, Sinfonia domestica Ryszarda Straussa i Koncert skrzypcowy Wolfganga Amadeusza Mozarta. Mahler oficjalnie podaje się do dymisji w maju 1907 r., po ostrym konflikcie z kierownictwem i muzykami Opery oraz kampanii prasowej skierowanej przeciwko niemu.

Dekada pracy Mahlera w Operze wiedeńskiej owocuje cyklem pieśni do tekstów z Des Knaben Wunderhorn (dzieło zostało domknięte w 1899), Pięcioma pieśniami do słów Rűckera (1902), Kindertotenlieder (1904). Symfoniami: IV (1900]), V (1902), VI (1904) i VII (1905). Podczas pracy w Operze wiedeńskiej w latach 1897-1908 przygotował aż 32 premiery. Poza tym w lipcu 1906 rozpoczyna pracę nad swoją najbardziej monumentalną kompozycją – VIII Symfonią (w 1907 dzieło będzie gotowe).

Jeśli chodzi o życie osobiste, w 1899 kupuje ziemię pod budowę domu letniego w Maiernigg nad jeziorem Wőrther i już rok później spędza tam pierwsze wakacje. W marcu 1901 ciężko choruje, co kończy się dla niego operacją i pobytem w sanatorium. 9 marca 1902 w Wiedniu żeni się z młodszą o 19 lat Almą Schindler; w tym samym roku rodzi się ich pierwsza córka – Maria Anna, zaś druga – Anna Justyna w 1904.

Rok 1907 był dla niego wyjątkowo ciężki. Poza wspomnianą dymisją ze stanowiska dyrektora Opery wiedeńskiej, 5 lipca umiera jego starsza córka, natomiast później lekarze diagnozują u niego ciężką chorobę serca zakazując mu jego ulubionych wycieczek górskich, jazdy na rowerze i pływania. W trakcie pobytu w Helsinkach poznaje Jeana Sibeliusa. W listopadzie przyjmuje zaproszenie do Stanów Zjednoczonych do pracy w nowojorskiej Metropolitan Opera. Mahler razem z żoną i córką opuszcza Wiedeń 9 grudnia, zaś 21 dociera do Nowego Jorku.

1908 – 1911: Ostatnie lata

W trakcie niespełna czterech ostatnich lat życia kompozytor często podróżował między Europą a Ameryką Północną. W latach 1907-1909 dyrygował w Metropolitan Opera, później objął kierownictwo muzyczne w Filharmonii Nowojorskiej (1909-1911). Poza intensywną pracą dyrygencką (w trakcie czwartego wyjazdu do Ameryki, który miał miejsce w październiku 1910, prowadził 48 koncertów) nadal komponował. W 1908 ukończył Pieśń o Ziemi, a w następnym IX Symfonię. Prawdopodobnie jeszcze przed jej ukończeniem rozpoczął pracę nad X Symfonią, której jednak nie zdążył już w pełni zinstrumentalizować.

Korzystając z okazji pobytu w Ameryce Mahler prowadził tam prawykonania własnych dzieł. W czerwcu 1910 podpisał kontrakt z Universal Edition na wydanie swoich utworów, natomiast 12 września po kilkumiesięcznych przygotowaniach ostatni raz w życiu poprowadził premierę utworu swojego autorstwa – VIII Symfonii. Kompozycja odniosła niebywały sukces, największy w życiu Mahlera. 18 stycznia 1911 ostatni raz dyrygował własnym dziełem – IV Symfonią, zaś ostatni jego koncert odbył się 21 lutego. Stan zdrowia kompozytora zaczął się coraz bardziej pogarszać. Lekarze amerykańscy nie byli w stanie mu pomóc. W kwietniu wrócił razem z Almą do Europy. Starania lekarzy w Paryżu i Wiedniu nie przyniosły rezultatów. 18 maja 1911 po godzinie jedenastej umarł w wiedeńskiej klinice w wieku 50 lat.

Gustav Mahler został pochowany – zgodnie z życzeniem – obok córki Marii Anny na cmentarzu Grinzig.

Lista kompozycji (również nieukończonych i projektów)

Symfonie

• Symfonia nordycka (niem. Symphonie "Nordische") – projekt nigdy nie zrealizowany
• I Symfonia D-dur "Tytan"
• II Symfonia c-moll "Zmartwychwstanie"
• III Symfonia d-moll
• IV Symfonia G-dur
• V Symfonia cis-moll
• VI Symfonia a-moll (Tragiczna)
• VII Symfonia e-moll (Pieśń nocy)
• VIII Symfonia Es-dur (Symfonia tysiąca)
• Pieśń o ziemi (niem. Das Lied von der Erde)
• IX Symfonia
• X Symfonia (Niedokończona)

Pieśni

• Pieśń skargi (niem. Das Klagende Lied)
• Pieśni wędrującego czeladnika (niem. Lieder eines fahrenden Gesellen)
• 12 Pieśni ze zbioru Cudownego rogu chłopca (niem. Des Knaben Wunderhorn)
• Pięć pieśni do teksów Friedricha Rűckerta (niem. Rűckert-Lieder)
• Pieśni na śmierć dzieci (niem. Kindertotenlieder)

Kameralistyka

• Polka na fortepian
• Kwartet fortepianowy
• Sonata na skrzypce i fortepian
• Nokturn na wiolonczelę
• Kwintet fortepianowy

***