Elżbieta Aniela Małgorzata Bowes-Lyon (ang. Elizabeth Angela Marguerite Bowes-Lyon, ur. 4 sierpnia 1900 w Londynie, zm. 30 marca 2002 w Windsorze) – królowa Wielkiej Brytanii i cesarzowa Indii jako żona Jerzego VI, matka królowej Elżbiety II, jedna z najpopularniejszych osób z brytyjskiej rodziny królewskiej. Była czwartą córką (i dziewiątym dzieckiem z dziesięciorga) Claude'a Bowes-Lyona, 14. hrabiego Strathmore i Kinghorne, oraz Cecilii Cavendish-Bentinck, córki Charlesa Cavendish-Bentincka. Odegrała ważną rolę w podtrzymywaniu morale Brytyjczyków podczas II wojny światowej. Adolf Hitler nazywał ją „najniebezpieczniejszą kobietą na świecie”. W zorganizowanym w 2002 roku plebiscycie na 100 najwybitniejszych Brytyjczyków królowa Elżbieta zajęła 61. miejsce.

Wczesne lata życia i małżeństwo

Lady Elżbieta urodziła się w londyńskiej rezydencji swojego ojca – Belgrave Mansions przy Grosvenor Gardens. Została ochrzczona 23 września 1900 roku w parafii w Hitchin w hrabstwie Hertfordshire. Wczesne dzieciństwo spędziła w wiejskiej rezydencji rodziców w Hertfordshire, następnie w zamku Glamys, gdzie zdobyła wykształcenie. Uwielbiała sport, konie i psy. W wieku 8 lat rozpoczęła naukę w Londynie. Osiągała bardzo dobre wyniki w literaturze. Po ukończeniu prywatnej edukacji pod okiem niemieckiej guwernantki w wieku 13 lat zdała Oxford Local Examination.

Dokładnie w dniu 14 urodzin Elżbiety Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom. Elżbieta pomagała w pielęgnacji chorych w zamienionym na szpital zamku Glamis. Na froncie zachodnim walczyli jej dwaj bracia. Starszy Fergus zginął w 1915 r. w bitwie pod Loos. Michael został w maju 1917 r. uznany za zaginionego, lecz naprawdę został wzięty do niewoli i do końca wojny przebywał w obozie jenieckim.

Jerzy VI (Brat Edwarda VIII i jego następca po abdykacji Edwarda) oświadczył się Elżbiecie już w 1921 r., ale wówczas został odrzucony. Ślub Jerzego i Elżbiety odbył się 26 kwietnia 1923 r. w opactwie westminsterskim. W drodze na ceremonię Elżbieta złożyła kwiaty przed Grobem Nieznanego Żołnierza, który to gest był następnie powtarzany przez każdą kolejną małżonkę członka rodziny królewskiej.

Od momentu ślubu Elżbieta tytułowała się Jej Królewską Wysokością Księżną Yorku. Młoda para spędziła miesiąc miodowy w Polesden Lacey w hrabstwie Surrey, a następnie w Szkocji. Elżbieta i Jerzy VI mieli dwie córki:

• Elżbietę II (ur. 21 kwietnia 1926), królową Wielkiej Brytanii
• Małgorzatę Różę (21 sierpnia 1930 – 9 lutego 2002), żonę Antony'ego Armstrong-Jonesa, 1. hrabiego Snowdon.

Wraz z mężem księżna Elżbieta, wypełniając obowiązki reprezentacyjne rodziny królewskiej, odbyła szereg podróży zagranicznych, m.in. na chrzest przyszłego króla Jugosławii Piotra II, do Kenii, Ugandy i Sudanu oraz na otwarcie Parlamentu Federalnego Australii w nowej stolicy Canberze (1927 r.).

Królowa Wielkiej Brytanii

Elżbieta z mężem, 1939

W styczniu 1936 r. zmarł teść Elżbiety, król Jerzy V, a 11 grudnia tego samego roku abdykował starszy brat męża, Edward VIII. Powodem abdykacji Edwarda był brak akceptacji planów jego małżeństwa z amerykańską rozwódką Wallis Simpson. Po abdykacji brata książę Yorku wstąpił na tron, przyjmując imię Jerzego VI. Para królewska została koronowana 12 maja 1937 r. Elżbieta była pierwszą małżonką króla pochodzącą z Wielkiej Brytanii od czasu dynastii Tudorów. Nie przepadała za swoją szwagierką, o której mówiła per "ta kobieta". Jerzy VI i Elżbieta odbyli do wybuchu II wojny światowej dwie ważne podróże, byli we Francji w lipcu 1938 r. oraz w Kanadzie i USA w czerwcu i lipcu 1939 r. W Kanadzie królowa zyskała wielką popularność i w późniejszych latach często odwiedzała ten kraj.

Po wybuchu wojny istniały plany ewakuacji królowej i córek do USA lub Kanady. Elżbieta odmówiła, tłumacząc, że nie opuści męża i rodaków w obliczu zagrożenia. Kiedy podczas niemieckich nalotów na Wyspy Brytyjskie ministrowie nakłaniali królową, aby wyjechała z Londynu Elżbieta odpowiedziała: "Dzieci nigdzie nie pojadą beze mnie. Ja nie opuszczę króla. A król nigdy nie wyjedzie". Deklaracja ta przyniosła jej popularność wśród Brytyjczyków. Para królewska odbywała w okresie wojny wiele podróży po kraju, odwiedzając zbombardowane miasta i fabryki oraz rannych w szpitalach. Królowa Elżbieta była tytularnym dowódcą służby pielęgniarskiej w Wielkiej Brytanii.

W 1947 r. Jerzy VI wraz z żoną odbył długą podróż po Afryce Południowej, rok później obchodzili jubileusz 25-lecia małżeństwa. Na początku lat 50. choroba króla ograniczyła jego aktywność publiczną; zmarł 6 lutego 1952 r. Na tron wstąpiła starsza córka, Elżbieta II.

Królowa Matka

Sztandar Elżbiety

Po śmierci męża królowa Elżbieta otrzymała tytuł Her Majesty Queen Elizabeth The Queen Mother; odstąpiono od zwyczajowego tytułu Queen Elizabeth dla odróżnienia od panującej córki oraz od alternatywnego Queen Dowager (Królowa Wdowa), ponieważ żyła jeszcze królowa Maria, żona Jerzego V. Wśród Brytyjczyków zyskała przydomek Queen Mum.

Po śmierci męża Elżbieta wyjechała do Szkocji, ale po spotkaniu z premierem Churchillem powróciła do życia publicznego. Jako wdowa kontynuowała obowiązki reprezentacyjne. W lipcu 1953 r. odbyła pierwszą podróż zagraniczną od czasu pogrzebu męża. Odwiedziła Rodezję Południową, gdzie położyła kamień węgielny pod University College of Rhodesia and Nyasaland. W następnych latach odwiedziła m.in. Kanadę w 1989. Patronowała lub kierowała około 350 organizacjami, w tym brytyjskim Komitetem Czerwonego Krzyża. Pełniła liczne honorowe funkcje wojskowe – m.in. dowódcy sił kobiecych w armii, marynarce i lotnictwie oraz komendanta Centralnej Szkoły Lotnictwa Królewskich Sił Powietrznych – RAF. Przez 25 lat (do 1980 r.) była kanclerzem Uniwersytetu w Londynie, a także kanclerzem Uniwersytetu Dundee oraz doktorem honoris causa innych uczelni. Od 1978 r. nosiła prestiżowy tytuł honorowy Lorda Strażnika Pięciu Portów.

W 1936 r. została damą Orderu Podwiązki, posiadała także szereg innych odznaczeń brytyjskich i zagranicznych.

Stała się jednym z najpopularniejszych członków rodziny królewskiej. Powszechną uwagę zwracały jej drogie zakupy (była właścicielką wielu obrazów Moneta), pasja do hazardu (była właścicielką wielu koni wyścigowych) i whisky, a z czasem także długowieczność. Królowa matka wyremontowała zamek Mey na wybrzeżu szkockim, gdzie spędzała co roku trzy tygodnie w sierpniu i dziesięć dni w październiku. W 2000 r. obchodziła uroczyście 100. rocznicę urodzin. Tego dnia odbyła się w londyńskiej Katedrze św. Pawła msza dziękczynna, którą uświetniła homilia arcybiskupa Canterbury. Zmarła we śnie, 30 marca 2002 r., w swojej rezydencji 9 km od Windsoru, mając prawie 102 lata. Cierpiała od paru miesięcy na gorączkę; jej córka, królowa Elżbieta II, była przy niej. W uroczystościach pogrzebowych (9 kwietnia 2002 r.) brały udział tysiące Brytyjczyków.