Edward Jerzy Stachura, dla przyjaciół Sted (ur. 18 sierpnia 1937 w Charvieu we Francji, zm. 24 lipca 1979 w Warszawie) – polski poeta, prozaik, pieśniarz i tłumacz.

Lata dziecięce, młodość, studia

Urodził się w rodzinie polskich emigrantów w Charvieu (jako miejsce urodzenia podawał również Pont-de-Cheruy i Reveil), w departamencie Isère w regionie Rodan-Alpy (wschodnia Francja). Był drugim dzieckiem Stanisława i Jadwigi Stachurów. Na chrzcie otrzymał imiona Jerzy Edward (zmiany na Edward Jerzy dokonał dopiero w Polsce). Rodzice Stachury wyjechali do Francji w poszukiwaniu pracy. Kraj ten bowiem potrzebował siły roboczej po stratach z I wojny światowej. Mieszkali tam 26 lat, w tym 6 pierwszych tułając się po kraju w poszukiwaniu zatrudnienia. Stachura od najmłodszych lat wykazywał talent do rysunku. Matka wspomina, że jeszcze podczas pobytu we Francji, dziewięcioletni Edzio, wraz z kolegą wymalowali ściany niedalekiej kafejki, wprawiając w zachwyt stałych bywalców. Wspomnienia z dzieciństwa zawarte są w opowiadaniu Jak mi było na Mazurach. Języka ojczystego nauczył się we Francji, w polskiej szkole, do której uczęszczał we czwartki (dzień wolny od nauki).

Rodzina wróciła do Polski w listopadzie 1948 r. Początkowo chcieli osiąść w Gliwicach, lecz zmienili plany i ostatecznie zamieszkali w Łazieńcu niedaleko Aleksandrowa Kujawskiego. Tam po rodzicach matka odziedziczyła dom i kawałek ziemi. Dzieciństwo spędzone we Francji i nauka francuskiego miały spory wpływ na styl języka Edwarda Stachury. 11-letni Edzio rozpoczął naukę w Szkole Podstawowej nr 2 w Aleksandrowie Kujawskim. Uczniem był raczej przeciętnym. Na początku miał problemy z językiem polskim, lecz zaległości nadrobił. Szkołę podstawową ukończył w 1952 r. i rozpoczął naukę w liceum w Ciechocinku. Do oddalonej od rodzinnego domu miejscowości początkowo dojeżdżał pociągiem, a jego ulubionym zajęciem było wyskakiwanie z pociągu, by skrócić sobie drogę do domu.

Stachura zaczął pisać w wieku 17 lat. Uzasadnienie „Stachury” dlaczego zaczął pisać (w ten sposób wypowiada się bowiem bohater jego powieści pt. Fabula Rasa): „Był w liceum jeden piszący wiersze chłopak, z którego wielu kolegów drwiło (…), więc wziąłem się za pisanie wierszy, żeby przejąć na siebie połowę drwin i w ten sposób ulżyć mu w niedoli”. Już w liceum planował podjęcie studiów z elektroniki, jednak rozbudzone przez Janusza Żernickiego (tego samego, którego Sted ratował z poetyckiej opresji) zainteresowania artystyczne zaowocowały zmianą planów życiowych. Odbiło się to na jego wynikach w nauce. Zatargi z nauczycielami zmusiły Stachurę do ukończenia liceum już nie w Ciechocinku, lecz w Gdyni.

Stachura był skonfliktowany z ojcem, przez co często uciekał z domu. Nocował u mieszkającej w pobliżu ciotki. Dość szybko przez rodzinę uznany został za odmieńca, zwłaszcza po zmianie planów dotyczących studiów i kariery zawodowej. Konflikt z ojcem miał wpływ na formowanie się osobowości poety.

Za prasowy debiut Stachury uznaje się druk dwóch wierszy (Metamorfoza i Odnalazły się marzenia) w gdańskim dwutygodniku „Uwaga”. Występuje on jako członek grupy „Kontrasty”, do której wciągnął go Mietek Czychowski, nieformalny przywódca gdańskiej cyganerii.

W Gdyni zamieszkiwał Stachura w internacie. Maturę zdał w w Szkole Ogólnokształcącej Stopnia Podstawowego i Licealnego. Co ciekawe na świadectwie dojrzałości oceny bardzo dobre Stachura ma z przedmiotów ścisłych, natomiast z języka polskiego jedynie dostateczny. Nie zostaje dopuszczony do egzaminów wstępnych do Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku-Sopocie z powodu niesystematyczności. Stracony rok zamierza spożytkować dużo pisząc i malując. Nie udaje mu się jednak zrealizować tych zamierzeń, gdyż wraca do Aleksandrowa, gdzie musi ciężko pracować na swe utrzymanie. Zatrudnia się w spółdzielni ogrodniczej, gdzie zbija skrzynki oraz pracuje w domu nosząc wodę i chodząc do lasu po drewno. Ciągle trwa jego konflikt z ojcem.

Stachura podejmuje studia w roku akademickim 1957/58 na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Nie wiadomo co przesądziło o wyborze tej uczelni, być może późny termin egzaminu wstępnego na romanistykę KUL. Na studia zostaje przyjęty i otrzymuje indeks Wydziału Nauk Humanistycznych. Źle mu się wiedzie, nie otrzymuje miejsca w akademiku ani stypendium. Zdarza mu się spać na dworcu i żebrać o pieniądze. Miejsce w domu studenckim otrzymuje legalnie dopiero po dwóch miesiącach starań. Mieszka w sali zbiorowej z łóżkami piętrowymi, lecz potrafi w tych ciężkich warunkach znaleźć czas na pisanie. Kilka swych wierszy drukuje w Lublinie, w redakcji „Sztandaru Ludu”. Ma również miejsce jego pierwszy wieczór autorski (niestety niska frekwencja). Wsparcia wydawniczego poszukuje również w Warszawie i Toruniu.

Debiut literacki Stachury przypada na okres małej stabilizacji. Twórcy literatury zareagowali na ten fakt stworzeniem „Orientacji Poetyckiej Hybrydy”. W tym momencie Stachura ma za sobą druk swoich wierszy w „Twórczości”. Książkowym debiutem Stachury nie był, jak mogłoby się wydawać, tomik poezji, lecz zbiór opowiadań Jeden dzień. Po jego wydaniu autor składa podanie o przyjęcie do Związku Literatów Polskich. „Dobry dzikus” – tak tytułuje w „Odrze” recenzję „Jednego dnia” Jacek Łukasiewicz. Bohater jego prozy jawi się jako człowiek wyobcowany, widzący konflikt pomiędzy wolnością jednostki a ograniczeniami nakładanymi przez kulturę. Zaobserwować można filozoficzne skłonności autora.

5 kwietnia 1962 r. Stachura zawiera związek małżeński z Zytą Anną Bartkowską, studentką Uniwersytetu Warszawskiego, pisarką o pseudonimie Zyta Oryszyn. Temu okresowi życia Stachury nadal towarzyszą trudności materialne.

26 czerwca 1965 r. uzyskuje dyplom magistra filologii romańskiej. Egzamin magisterski zdaje z wynikiem dobrym. Równocześnie pracuje nad poematem Po ogrodzie niech hula szarańcza.

Ważnym etapem literackiego życiorysu Stachury były pobyty na ziemi głogowskiej. W styczniu 1967 r. pisarz przyjechał do gminy Kotla. Zaprosił go tu przyjaciel Jan Czopik-Leżachowski. Kotlę odwiedzał wiele razy, najczęściej wraz z żoną Zytą (korespondencja z Wacławem Tkaczukiem i Bogusławem Żurakowskim z 1967 r.). O pobycie poety na ziemi głogowskiej w następnym roku świadczy pocztówka wysłana przez niego 25 marca 1968 r. z Głogowa do Ryszarda Milczewskiego-Bruno. Kilka miesięcy później Stachura napisał podanie do Komisji Ryczałtów Terenowych Związku Literatów Polskich, o następującej treści: „Uprzejmie proszę o przyznanie mi ryczałtu terenowego. Chciałbym wyjechać do województwa zielonogórskiego, gdzie zimą 1966/67 pracowałem jako robotnik leśny na zrębie (wieś Grochowice, nadleśnictwo Sława Śląska). Ukończyłem pisanie powieści pt. Cała jaskrawość. Zamierzam pisać kolejną prozę, której akcja toczyłaby się wokół tamtych leśnych, że tak powiem, spraw. W związku z tym chciałbym sprawdzić i uzupełnić posiadane notatki, a także zebrać dodatkowy materiał, a także przeprowadzić szereg rozmów z moimi byłymi towarzyszami pracy i tak dalej…”. We wspomnianych w liście Grochowicach poeta mieszkał (w domu nr 37) w okresie od początku stycznia do połowy lutego 1967 roku.

Stachura ponownie przebywał w Kotli od końca września do początku listopada 1968 r. Dowodzi tego m.in. wysłana 26 września do Milczewskiego kartka pocztowa: „…Pisz na Kotla 196 pow. Głogów, woj. zielonogórskie. Sted”. W innym liście z Kotli do Mieczysława Czychowskiego datowanym na 10 października 1968 r. napisał: „…Jesteśmy z Zytą od dwóch tygodni u Czopików, to znaczy u Majki – żony Czopika, bo Janek jest we Wrocławiu.(...) Będziemy tu do końca października, więc w tym czasie możesz pisać na adres: E.S. Kotla 196, pow. Głogów, woj. zielonogórskie”.

Pobyt w Kotli i okolicy dostarczył pisarzowi wielu obserwacji wykorzystanych później w powieści Siekierezada albo Zima leśnych ludzi. Sporządzał notatki utrwalające materiał do przyszłej powieści – zapisywał pomysły oraz fragmenty rozmów drwali, szkicował pierwsze wersje opisów i refleksji oraz planował kolejne czynności przygotowawcze.

Tłem powieści, która ukazała się w 1971 r., były okoliczne lasy i wsie: Grochowice i Kotla (kryją się one pod nazwami Bobrowice oraz Hopla). Prototypami licznych postaci byli tutejsi mieszkańcy i pracownicy leśni (m.in. Władysław Majdański i Michał Serediuk).

Wokół ludzi i miejsc, które poeta uwiecznił w powieści Siekierezada albo Zima leśnych ludzi ogniskowała się idea „Stachuriad”, odbywających się w Grochowicach w latach 1983-1987, reaktywowanych w latach 90. i kontynuowanych obecnie.

Podróże

W czasie podróży stypendialnej (1969–1970) do Meksyku studiował literaturę na tamtejszym UNAM.

Często podróżował; w 1966 – Jugosławia, 1971 – Bliski Wschód (gł. Syria), 1972 – Norwegia, 1973 – Szwajcaria i Francja, drugi pobyt w Norwegii, 1975 – podróż do USA, Kanady i Meksyku.

Śmierć

Zmarł we własnym domu przy ulicy Rębkowskiej w Warszawie. Parę miesięcy wcześniej – 3 kwietnia 1979 r., prawdopodobnie próbował popełnić samobójstwo (rzucił się pod nadjeżdżający elektrowóz, w wyniku czego stracił cztery palce prawej dłoni). Po tym wypadku przez jakiś czas leczył się w szpitalu psychiatrycznym Szpital „Drewnica” w Ząbkach pod Warszawą z rozpoznaniem „zespół urojeniowo-omamowy” lub psychozy depresyjno-urojeniowej. Przez kilka miesięcy przed śmiercią pisał dziennik pt. Pogodzić się ze światem. 20 lipca 1979 r. ponownie zgłosił się na leczenie do szpitala „Drewnica”. Na drugi dzień oddalił się bez wiedzy personelu. 24 lipca 1979 r. po nadużyciu leków psychotropowych nieskutecznie próbował podciąć sobie nożem żyły, a następnie powiesił się na sznurze umocowanym do haka w suficie (według raportu milicyjnego śmierć nastąpiła przez zadzierzgnięcie).

Twórczość

Krytyka, wbrew samemu Stachurze, łączyła jego życie z twórczością. Pomiędzy wykreowanym bohaterem, a realnym pisarzem stawiano znak równości. Konsekwencją takiego podejścia były nieporozumienia w interpretacjach jego tekstów. W pułapkę domniemanego autobiografizmu wpadło wielu czytelników, ponieważ nad prawdę słowa przedkładali dociekania na ile realia książkowe miały pokrycie w rzeczywistości[potrzebne źródło]. Dziś jego utwory są wykonywane m.in. przez grupę Stare Dobre Małżeństwo, Jacka Różańskiego (płyta do muzyki Jerzego Satanowskiego), Jana Kondraka, Federację (płyta „Stachura-Poematy”), Marka Gałązkę, Sławomira Zygmunta, Hey, Jacka Wojciechowskiego, Annę Chodakowską czy formację Babu Król. Zajmował się także tłumaczeniem poezji, m.in. Jorge Luisa Borgesa.

Poezja

Stachura wypowiadał się w różnych formach: lirykach, poematach, utworach z pogranicza prozy poetyckiej, refleksyjnej i narracyjnej. Sięgał do stylu ballady i gawędy oraz bezpośredniej wypowiedzi odautorskiej na licznych spotkaniach autorskich, podczas których grał na gitarze i śpiewał własne teksty (np. „Nie rozdziobią nas kruki, wrony” czy „Biała lokomotywa”). Pisał także notatki o charakterze sylwy – luźne zapiski spostrzeżeń otaczającego go świata – głównie w podróży, wydane w dwutomowym zbiorze pt. Dzienniki. Zeszyty podróżne (tom I – lata 1956-1973; tom II – lata 1973-1979).

W jego twórczości dochodzi do głosu dramatyczny konflikt między naturalną potrzebą afirmacji życia, natury, człowieka i elementarnych wartości etycznych, a poczuciem obcości, egzystencjalnego lęku i odrazy do współczesnej ograniczającej wolności jednostki cywilizacji przez unifikację standardowych wzorców.

Stachura nazywany jest twórcą „poezji czynnej”: nie tylko często recytował i śpiewał swoje teksty, ale i tworzył je niejako „w drodze”, aktualizował i uzupełniał.

Utwory Stachury, poetyckie i prozatorskie oraz jego piosenki, wyprzedzały wiele innych publikacji i obiegowych idei młodzieżowej kontrkultury. W poetycki sposób ujmują idee powszechnego braterstwa ludzi (jak w „Missa pagana” – dla wszystkich starczy miejsca pod wielkim dachem nieba).

W ostatnim swym utworze „Liście do Pozostałych” poeta tak żegna się ze światem:

„Umieram za winy moje i niewinność moją za brak, który czuję każdą cząstką ciała i każdą cząstką duszy (...) bo nawet obłęd nie został mi zaoszczędzony bo wszystko mnie boli straszliwie bo duszę się w tej klatce bo samotna jest dusza moja aż do śmierci bo kończy się w porę ostatni papier i już tylko krok i niech Żyje Życie bo stanąłem na początku, bo pociągnął mnie ojciec i stanę na końcu i nie skosztuję śmierci.”

Prace

• Dużo ognia (tomik poezji, 1963)
• Przystępuję do ciebie (poemat, 1968)
• Po ogrodzie niech hula szarańcza (poemat, 1968)
• Cała jaskrawość (powieść, 1969)
• Piosenki, 1973
• Piosenki, 1974
• Kropka nad ypsylonem, 1975
• Opowiadania, 1977
• Missa pagana, 1978
• Fabula rasa (proza, 1979)
• Dużo ognia i tak dalej, 1978
• Oto (proza, 1979)
• Poezje wybrane, oprac. K. Rutkowski, 1980
• Wiersze wybrane, 1982
• Wybór wierszy, wybór i wstęp Z. Fedecki, 1982
• Taki wieczór choć rano, wybrali i wstępem opatrzyli J. Koperski, J. Żernicki (wiersze 1987)
• Dolina obiecana, wybór tekstów i nota A. Bień, 1995
• Listy do pisarzy, oprac. D. Pachocki, Wydawnictwo Iskry 2006
• Moje wielkie świętowanie, oprac. D. Pachocki (proza, 2007)
• Listy do Danuty Pawłowskiej, oprac. D. Pachocki, 2007
• Dzienniki. Zeszyty podróżne 1, oprac. Dariusz Pachocki, Wydawnictwo Iskry 2010

1. Dzienniki. Zeszyty podróżne 2, oprac. Dariusz Pachocki, Wydawnictwo Iskry 2011

Opowiadania

• Jeden dzień, 1962
• Falując na wietrze, 1966
• Się, 1977
• Moje wielkie świętowanie, 2007

Powieści

• Cała jaskrawość, 1969
• Siekierezada albo Zima leśnych ludzi, 1971

Felietony, szkice, wyznania

• Wszystko jest poezją. Opowieść – rzeka., 1975
• Fabula rasa (proza, 1979)

Listy

• Listy do pisarzy, oprac. D. Pachocki, 2006
• Listy do Danuty Pawłowskiej, oprac. D. Pachocki, 2007

Pośmiertnie

• Poezje wybrane, 1980
• Poezja i proza, 1982
• Postscriptum, 1990

Adaptacje filmowe

• Siekierezada (1985) reż. Witold Leszczyński

Dyskografia

Albumy

• Piosenki (1985)
• Urodziny (1987)

Albumy kompilacyjne

• Piosenki prawie wszystkie... (1993)