Aleksandr Siergiejewicz Puszkin, Алекса́ндр Серге́евич Пу́шкин (ur. 26 maja/6 czerwca 1799 w Moskwie, zm. 29 stycznia/10 lutego 1837 w Petersburgu) – poeta rosyjski, także dramaturg i prozaik, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli romantyzmu rosyjskiego, kamerjunkier cesarza Mikołaja I Romanowa.

Na jego rozwój miały wpływ postacie dwóch przodków: jego stryja Wasilija Lwowicza Puszkina (1770-1830) i pradziadka, czarnoskórego Abisyńczyka Abrama Hannibala, który trafił do Rosji jako niewolnik, ale dzięki mądrości i odwadze stał się ulubieńcem cara Piotra I i otrzymał szlachectwo. Trzecią osobą, która wywarła na niego wpływ, była niania Arina Rodionowna Jakowlewa, dzięki której poznał kulturę i problemy chłopów pańszczyźnianych.

Początkowo kształcili go francuscy guwernerzy. Od 1811 przebywał w ekskluzywnym Liceum w Carskim Siole (obecnie Carskie Sioło przemianowano na Puszkin) w pobliżu Petersburga. Jego debiutanckie utwory pisane w liceum to dydaktyczno-satyryczne listy poetyckie, ody i elegie utrzymane w stylu klasycystycznym i preromantycznym.

Po ukończeniu liceum (1817) mieszkał w Petersburgu, gdzie przyłączył się do grupy Arzamas, propagującej włączenie do poezji języka potocznego i nowych gatunków, a także do kółka literackiego Zielona lampa związanego z dekabrystami.

Oburzony despotycznymi rządami Aleksandra I i później Mikołaja I pisze wiersze będące krytyką carskiej tyranii i absolutyzmu takie jak: oda Wolność (nap. 1817, wyd. 1856. Вольность), wyszydzające Aleksandra I Bajki Noël (1818), wiersz Do Czaadajewa (К Чаадаеву, 1818) i prochłopską elegię Wieś (Деревня, 1819). Utwory te krążyły początkowo tylko w odpisach i zostały wydane dopiero w latach pięćdziesiątych XIX wieku. Antycarska działalność literacka spowodowała zsyłkę poety na południe Rosji.

Przed wyjazdem z Petersburga Puszkin zdążył jeszcze ogłosić w (1820) swój pierwszy poemat Rusłan i Ludmiła (Руслан и Людмила, 1820), który zwrócił powszechną uwagę. Był to początek fascynacji bajronizmem, wprowadzonym przez Puszkina do literatury rosyjskiej. Kolejne utwory powstające na zsyłce: Jeniec kaukaski (1822), Fontanna Bachczyseraju (Бахчисарайский фонтан, 1823), Cyganie (Цыганы, 1824) utrzymane są w tym stylu.

Na zesłaniu Puszkin przebywał najpierw w Kiszyniowie, potem w Odessie, na Kaukazie i na Krymie. W tym czasie rozpoczął pracę nad poematem Eugeniusz Oniegin (Евгений Онегин), pisząc w latach 1823-1824 trzy pierwsze rozdziały. Napisał tam też słynne liryki takie jak: Sztylet (nap. 1821, wyd. 1856) i Więzień (nap. 1822, wyd. 1832).

Jesienią 1824 kara została złagodzona, zsyłka na południe Rosji zamieniona została na odosobnienie w majątku jego matki (będącym jednocześnie domem rodzinnym poety) we wsi Michajłowskoje koło Pskowa. Tu powstała tragedia romantyczna Borys Godunow, będąca ilustracją walk o tron moskiewski na przełomie XVI/XVII wieku. Po stłumieniu powstania dekabrystów Puszkin został wezwany przez cara Mikołaja I do Moskwy, gdzie poznał Adama Mickiewicza i przetłumaczył kilka jego wierszy m.in. Trzech Budrysów. Puszkin ciężko przeżywał klęskę powstania dekabrystów, pod wpływem tych przeżyć powstały wiersze W głębinie syberyjskich rud (1827) i Arion (1827). W 1827 poeta, pod wpływem twórczości Waltera Scotta, napisał swój pierwszy, niedokończony utwór prozatorski: powieść historyczną Murzyn Piotra Wielkiego (nap. 1827, wyd. 1837), Piotrowi I poświęcony był też poemat historyczny Połtawa (1829).

Uwolniony został przez cesarza od zwykłej cenzury, odtąd car sam cenzurował jego utwory, przesyłane przez Puszkina do III. Oddziału Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Mości lub wprost do władcy. W 1830 domagał się jak najszybszego stłumienia powstania listopadowego przez armię rosyjską. W liście do Jelizawiety Chitrowo pisał: „Wieść o rebelii w Polsce prawdziwie mnie wzburzyła! Nasi starzy wrogowie zostaną więc wytępieni. ...Wojna, która ma się zacząć, będzie wojną na eksterminację, albo przynajmniej trzeba, żeby taką była”. W 1831 roku wyrażał potrzebę jak najszybszego stłumienia polskiego buntu. Należy ich zdusić, powolność nasza jest męcząca. Dla nas bunt Polski to sprawa domowa, prastara, dziedziczna rozterka. W sierpniu 1831 roku napisał przesiąknięty szowinizmem wiersz Oszczercom Rosji, we wrześniu po upadku Warszawy Rocznica Borodina.

W 1831 mieszkając w Bołdino pod Moskwą ukończył swe najwybitniejsze dzieło, poemat dygresyjny Eugeniusz Oniegin (wyd. fragmentarycznie w latach 1824-31, całość 1833). Dzieło pokazuje obraz życia rosyjskiej szlachty na wsi i w mieście w połowie XIX wieku. Tytułowy bohater, jak przystało na bohatera romantycznego, jest pełen pesymizmu, miotają nim wewnętrzne sprzeczności i z bólem uświadamia sobie bezsens życia.

Oprócz Eugeniusza Oniegina, napisał w tym czasie składające się z 5 nowel Opowieści świętej pamięci Iwana Piotrowicza Biełkina oraz cykl tak zwanych małych tragedii: Skąpy rycerz, Mozart i Salieri, Gość kamienny i Uczta podczas dżumy. Powstały też bajki dla dzieci, między innymi znana na całym świecie wersja wydanej 15 lat wcześniej przez braci Grimm Bajki o rybaku i złotej rybce, Bajka o carze Sałtanie, Bajka o Popie i jego parobku Jełopie, Pan młody.

W lutym 1831 Puszkin ożenił się z Natalią Nikołajewną Gonczarową i przeprowadził się do Petersburga, wciąż pod specjalnym nadzorem policyjnym. Tam powstały wiersze Oszczercom Rosji (powstały dla uczczenia wzięcia Warszawy przez Rosjan) i Rocznica Borodina, związane z powstaniem listopadowym w Polsce i rewolucją we Francji, Wiersze te wywołały liczne sprzeciwy, między innymi polemizował z ich wymową Adam Mickiewicz w swym wierszu "Do przyjaciół Moskali".

Wkrótce powstały kolejne powieści: Dubrowski (1832-1833) oraz Dama pikowa (1834), a także powieść historyczna o buncie J. I. Pugaczowa Córka kapitana (1833-1836), będąca największym z prozatorskich utworów Puszkina.

W ostatnim okresie życia zwrócił się ku historii, powstała obszerna Historia Pugaczowa (1834) i poemat historiozoficzny Jeździec miedziany (nap. 1833, wyd. 1837), zainspirowany przez Ustęp III części Dziadów Adama Mickiewicza.

W 1836 Puszkin uzyskał zgodę na wydawanie pisma literacko-społecznego Sowriemiennik, które prowadził aż do śmierci.

Rok później w 1837, na skutek intrygi dworskiej zmuszony był, w obronie honoru żony, pojedynkować się z francuskim emigrantem Georgesem d'Anthès. Ciężko ranny zmarł w dwa dni później, pogrzeb odbył się bez rozgłosu na cmentarzu przyklasztornym w guberni pskowskiej.

Puszkin był wybitnym reformatorem rosyjskiego języka literackiego.

Tłumaczenia dzieł Puszkina na język polski

Twórczość Puszkina była wielokrotnie tłumaczona na język polski, między innymi tłumaczyli: Adam Mickiewicz, Julian Tuwim, Jan Brzechwa, Mieczysław Jastrun, Adam Ważyk, Seweryn Pollak (np., m.in. wiersz Do *** poświęcony Annie Kern).

Pamięć o Puszkinie

Oprócz miejscowości Puszkin, jego imię nosi muzeum sztuki w Moskwie będące drugą co do wielkości po Ermitażu rosyjską kolekcją sztuki.

Radziecki pisarz Leonid Grossman napisał w 1929 r. powieść Zapiski d'Archiaca, opowiadającą historię ostatnich dni Puszkina z perspektywy sekundanta jego przeciwnika i sugerującą, że Puszkin zginął, gdyż był liberałem, źle widzianym w absolutnej monarchii cara Mikołaja I. Po wojnie książkę wydano u nas pt. Śmierć poety (1948, 1949).

Ilustracja do Bajki o carze Sałtanie autorstwa Iwana Bilibina

Natalia Gonczarowa

Pojedynek Aleksandra Puszkina z Georges-Charles de Heeckeren d'Anthèsem 27 stycznia/8 lutego 1837, Adrian Wołkow, 1860