Dane techniczne

• budowa: 1935 Stocznia Triest (Monfalcone), Włochy
• numer budowy: 1126
• port macierzysty: Gdynia
• tonaż: pojemność 14 287 BRT (ton rejestrowych brutto), nośność 5608 ton
• wymiary: długość 160,3 m, szerokość 21,6 m, zanurzenie 7,5 m
• liczba pokładów: 7
• miejsc pasażerskich: 796 (pierwsza klasa 46, druga/turystyczna klasa 370, trzecia klasa 400; później: pierwsza klasa 76, turystyczna klasa 740)
• załoga: 350
• szybkość: 18 węzłów
• napęd: dwa silniki wysokoprężne o łącznej mocy 12.000 KM, 2 śruby

Budowa i eksploatacja

Z powodu ograniczonych środków finansowych Polska za dwa 14 000 tonowe statki pasażerskie zapłaciła rządowi włoskiemu pięcioletnimi dostawami węgla. Drugim statkiem był bliźniaczy MS Batory. Oba zbudowano w stoczni Monfalcone w Trieście, jako pierwszy ukończony został Piłsudski, a rok później, w 1936, Batory. Przy budowie tego drugiego uwzględniono sugestie załogi Piłsudskiego. Wodowanie odbyło się 19 grudnia 1934. Wydarzeniu temu poświęcony został pamiątkowy medal autorstwa Wojciecha Jastrzębowskiego i Antoniego Kenara pt. Na pamiątkę wodowania. Przez morze do rozkwitu Polski. M/S "Piłsudski".

MS Piłsudski wypłynął w swój pierwszy transatlantycki rejs pod dowództwem kapitana Mamerta Stankiewicza 15 września 1935. Już podczas drugiego rejsu do Nowego Jorku, za sprawą bardzo sztormowej pogody, ujawniły się liczne niedociągnięcia projektowe. Stateczność i własności morskie okazały się niezadowalające, gdyż włoski projektant nie uwzględnił warunków sztormowych północnego Atlantyku. Z powodu przyjmowania na dziób wszystkich fal, doszło do licznych uszkodzeń i awarii części instalacji elektrycznej. Po tym rejsie przeprowadzono modyfikacje konstrukcyjne. MS Batory, który był w tym czasie w budowie, został zbudowany z uwzględnieniem doświadczeń załogi Piłsudskiego.

Po wybuchu II wojny światowej i przegranej kampanii wrześniowej Piłsudski, wracający z Nowego Jorku, pozostał w Anglii i wraz z większością polskich statków pasażerskich i załogami przeszedł pod dowództwo brytyjskie. Na statku doszło na tle płacowym – do protestów załogi, które uśmierzono m.in. powierzając ponownie dowództwo kapitanowi Mamertowi Stankiewiczowi; przejął je od zastępującego go czasowo swojego starszego brata, Jana Stankiewicza.

W początkach października 1939 roku generał Władysław Sikorski polecił generałowi Norwid-Neugebauerowi, by spotkał się z ministrem skarbu, pułkownikiem Adamem Kocem i przedstawił mu projekt wykorzystania marynarki handlowej. Wódz Naczelny "nie wykluczał użycia niektórych statków jako pomocniczych krążowników" (chodziło o "Piłsudskiego" i "Sobieskiego").

Statek zatonął 26 listopada 1939 o godzinie 5.36 w drodze z Newcastle, 29 mil morskich na południowy wschód od przylądka Flamborough, na pozycji 53°49′03″N 0°34′01″E, rozpoczynając swój pierwszy wojenny rejs do Australii. Do dzisiaj przyczyna jego zatonięcia nie została wyjaśniona. Rozważane są trzy hipotezy: wejście na miny (prawdopodobnie), storpedowanie przez niemiecki okręt podwodny (brak potwierdzenia w niemieckich źródłach) lub sabotaż. Zmarł wtedy w wyniku wycieńczenia i hipotermii jego kapitan Mamert Stankiewicz. Oprócz niego zginął IV mechanik Tadeusz Piotrowski, który wypadł za burtę podczas ewakuacji. Starszy oficer, Karol Olgierd Borchardt, później znany pisarz, został poważnie ranny w głowę podczas ewakuacji i z trudem odratowany. Resztę załogi uratowano.

Zarówno MS Piłsudski, jak i MS Batory, miały stać się pływającymi salonami i ambasadami kultury polskiej. Nad wystrojem obu transatlantyków czuwała Podkomisja Artystyczna w składzie: Wojciech Jastrzębowski (przewodniczący), Lech Niemojewski (sekretarz), Tadeusz Pruszkowski i Stanisław Brukalski. W efekcie doszło do współpracy licznego grona czołowych polskich artystów, którzy zaprojektowali nie tylko całe pomieszczenia (salony, palarnie, halle, kaplice, etc.), ale również najdrobniejsze detale, jak np. zastawę stołową i karty dań.

Znaczenie polskich transatlantyków w kontekście historii sztuki przypomniane zostało m.in. w czasie wystawy Sztuka wszędzie. Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie 1904-1944 (Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, 2012).