Cel i formuła

Organizacja propagowała sport, gimnastykę oraz zdrowy styl życia. Postulowała podnoszenie sprawności fizycznej polskiej młodzieży, popularyzowała sporty letnie oraz zimowe, a także wyrabianie tężyzny fizycznej i sił moralnych. Towarzystwo hołdowało ideom olimpijskim zaczerpniętym z antycznych ideałów wychowawczych co wyrażało motto organizacji „W zdrowym ciele zdrowy duch” inspirowane klasyczną łacińską sentencją rzymskiego poety Juwenalisa mens sana in corpore sano.

Jednym z deklarowanych celów towarzystwa – zgodnie z ideałami jego twórców – było również podtrzymywanie i rozwijanie świadomości narodowej. Symbolem ruchu był sokół w locie, który w okresie zaborów pełnił funkcję zakamuflowanego przed władzami zakazanego symbolu narodowego Polaków Orła białego. Towarzystwo posiadało również własny hymn sokoli.

Strój

Strój sokoła przypominał mundur i składał się z czapki-krakuski z piórem, żakietu kroju wojskowego z rabatami spiętego pasem, spodni o zwężonych nogawkach wpuszczonych w wysoko sznurowane buty oraz peleryny noszonej na lewym ramieniu.

Historia

Towarzystwo (jego pierwsze gniazdo) zostało założone 7 lutego 1867 we Lwowie, na wzór czeskiego Sokoła (utworzonego przez Mirosława Tyrsza w 1862). Pierwszymi działaczami towarzystwa we Lwowie byli: Klemens Żukotyński, Ludwik Goltental, Jan Żaplachta-Zapałowicz, Józef Milleret, Jan Dobrzański, Antoni Durski, Żegota Krówczyński, Wladyslaw Janikowski.

Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” we Lwowie – zwane później „Sokołem Macierzą” – przez okres pierwszych 17 lat działało jako jedyne na ziemiach polskich. Jego kolejne gniazda powstawały pierwotnie w Galicji, gdyż to właśnie w tym zaborze Polacy posiadali największą swobodę działania m.in. tak powstało w Jaworznie. Jako pierwsze poza Lwowem, zawiązały się w 1884 gniazda – filie w Tarnowie i Stanisławowie. Rok następny wzbogacił sokolstwo o cztery nowe, ważne placówki: w Przemyślu, Krakowie, Kołomyi i Tarnopolu. Szczególnie ważne okazało się powstanie silnej organizacji sokolej w Krakowie, która zaczęła aktywnie oddziaływać na powstawanie nowych gniazd w Galicji Zachodniej. W 1892 powstała jednolita organizacja pod nazwą „Związek Sokolstwa Polskiego”, którego siedzibą był Lwów. Pierwsze gniazdo w zaborze pruskim Towarzystwa Gimnastycznego Sokół, zaczęło działać w 1884 r. w Inowrocławiu, a kolejne powstały w 1886 r. w Poznaniu i Bydgoszczy.

Pierwsze gniazdo Sokoła na Śląsku powstało we Wrocławiu na Dolnym Śląsku. Było to Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” we Wrocławiu, które założone zostało 21 lipca 1894. Drugie śląskie gniazdo założono na Górnym Śląsku w Bytomiu. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Bytomiu założył 25 września 1895 robotnik Józef Tucholski. Później powstały także inne śląskie gniazda organizacji jak np. w 1896 Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Katowicach. Do wybuchu I wojny światowej powstało ich na Śląsku 23, a w 1919 działało ich już 59. Dnia 31 grudnia 1920 roku dzielnica śląska Sokoła zrzeszała około 20 tysięcy osób rozlokowanych w 265 gniazdach znajdujących się na całym obszarze Górnego Śląska.

Tworzono oddziały konne, wioślarskie, kolarskie, sekcje gimnastyczne (prof. Piasecki, dr. Wyrzykowski, Walerian Sikorski). Po 1905 powstają związki w Królestwie Kongresowym, na Kresach, Rosji i Małopolsce. Po Zlocie Grunwaldzkim w Krakowie (1910) zaczęto tworzyć drużyny sokole (wojskowe) i objęto patronatem tworzące się organizacje skautowe.

Wybuch wojny światowej w 1914, spowodował przystąpienie „Sokoła” w Małopolsce do Legionów Polskich. Wydarzenie to zapoczątkowało nową kartę w dziejach organizacji. Skutkiem wojny były znaczne zniszczenia majątku trwałego i znaczne rozbicie organizacji.

Sokół w II RP

Po powstaniu w 1918 niepodległego państwa polskiego – II Rzeczypospolitej siedziba Związku „Sokół” została przeniesiona do stolicy – Warszawy. Organizacja została scalona i zreorganizowana.

II wojna światowa

Rozwój organizacji przerwał ponownie wybuch II wojnie światowej. Charakter organizacji prowadzącej przysposobienie wojskowe oraz jej patriotyczny i niepodległościowy charakter był przyczyną zbrodni ze strony Niemiec i zbrodni ze strony ZSRR dokonywanych na członkach tej organizacji w czasie wojny.

Sokół w PRL

Po II wojnie światowej ocaleli członkowie podjęli próby reaktywowania organizacji. Pierwsze gniazdo Sokoła reaktywowało się w Krakowie już w 1945 roku i od początku podejmowało wysiłki w celu odnowienia działalności w skali ogólnopolskiej. Członkowie zwołali w tym celu dnia 9 września 1945 roku Ogólnopolski Zjazd Sokolstwa, na który przybyło do Krakowa ok. 100 delegatów z całej Polski. Jako kontynuację przedwojennego Związku Centralnego powołano Tymczasowy Zarząd Związku na którego czele stanął Edward Kubalski[5]. Organizacja została zdelegalizowana przez komunistyczne władze PRL. Cały czas działały natomiast gniazda sokole na emigracji. Ponownie rodzimy „Sokół” odrodził się 10 stycznia 1989 z inicjatywy Jana Młotkowskiego (zarejestrowany 6 listopada 1989), zrzeszając obecnie ok. 10 tys. członków zorganizowanych w 86 gniazdach. Organizacja ta jest członkiem Polskiej Rady Młodzieży.

Działalność

Towarzystwo „Sokół” założyło w Polsce wiele sekcji oraz klubów sportowych. Dało ono także pośrednio początek wielu polskim klubom piłkarskim, kształtując u młodych osób modę na aktywność fizyczną i prezentując nowe dyscypliny sportu (w tym m.in. coraz popularniejszy na świecie football). Było ono co prawda organizacją dość konserwatywną, preferującą gimnastykę i szermierkę nad piłkę nożną – którą uważało się za rozrywkę „plebsu” – jednak niezadowoleni z takiego podejścia i spragnieni gry na świeżym powietrzu nastoletni sympatycy futbolu (którego skosztowali właśnie na treningach w „Sokole”) opuszczali go, zakładając własne drużyny piłkarskie.

To właśnie podczas „II Zlotu Sokoła” – zorganizowanego we Lwowie 14 lipca 1894 – rozegrano pierwszy w dziejach ziem polskich prawdziwy mecz piłkarski (między reprezentacjami Sokoła lwowskiego oraz krakowskiego) i zobaczono premierowego gola (Włodzimierz Chomicki już w 6 minucie spotkania).

Członkowie Sokoła brali również udział w różnych zrywach powstańczych wymierzonych w zaborców. Organizacja przygotowywała kadry sprawnych i umotywowanych patriotycznie Polaków do działań wojskowych na rzecz odrodzenia Polski.

Struktura organizacji

Centrala organizacja była nazywana gniazdem i znajdowała się we Lwowie, zaś oddziały gniazdami polskimi i sokolniami, które znajdowały się w dzielnicach oraz podporządkowanych im okręgach. W okresie przed I wojną światową powstało kilka dzielnic, kilkadziesiąt okręgów oraz kilkaset gniazd zrzeszających w sumie kilkadziesiąt tysięcy członków. W samej tylko w dzielnicy śląskiej towarzystwa w 1920 roku do Sokoła należało 20 000 członków rozlokowanych w 265 gniazdach. W okresie między I a II wojną światową w Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” działało około tysiąca gniazd sokolich w okręgach zgrupowanych w sześciu dzielnicach.

Sokół polski na emigracji

Również polska emigracja zakładała oddziały „Sokoła” m.in. w Niemczech, USA, Francji, Wielkiej Brytanii, czy Rosji (Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Petersburgu). Oddziały zagraniczne brały udział w zlotach Sokoła polskiego w okresie międzywojennym.

Sokół dzisiaj

Obecnie związek zrzesza 44 towarzystwa, a w nich blisko 8 tys. członków. W kilkuset sekcjach sportowych prowadzi zajęcia w 32 dyscyplinach. Kontynuując tradycję przedwojennego ZTG „Sokół” w Polsce prowadzi wśród młodzieży pracę patriotyczno-wychowawczą, krzewiąc cnoty rycerskie i obywatelskie, umacniając miłość do Ojczyzny i poczucie tożsamości narodowej. W roku 2007 był planowany szereg imprez rocznicowych m.in. rocznica śmierci Adama Asnyka (autor wiersza Do lotu Bracia Sokoły) i generała Józefa Hallera oraz 115-lecie powstania gniazda w Stryju. Wśród ważnych imprez sportowych wymienić należy: w Zgierzu VII Międzynarodowe Mistrzostwa w Tenisie Stołowym, w Bukownicy i Bukówcu Górnym Ogólnopolskie Biegi Sokoła.