Sejsmika obszaru

Położoną w górach Niskiego Kaukazu Armenię przecina szereg uskoków tektonicznych należących do tzw. transazjatyckiej strefy sejsmicznej – zespołu systemów uskoków ciągnących się od Turcji aż po subkontynent indyjski. W tym regionie rozległa płyta arabska zderza się z dźwigającą cały kontynent europejski płytą euroazjatycką. W efekcie dochodzi do silnego fałdowania i wynoszenia skał w górę. Skutkiem tego procesu są właśnie strome i wysokie grzbiety Kaukazu.

Miasto Spitak wzniesiono dokładnie pod jednym z uskoków. Do roku 1988 był to uskok mniej znany – niewielki, biegnący z północnego zachodu na południowy wschód, o charakterze przesuwczym. To właśnie siły zmagazynowane wzdłuż tej nieciągłości uwolniły się nagle dnia 7 grudnia.

Historyczne trzęsienia ziemi

Region północnej Armenii doświadczył wcześniej kilku poważnych trzęsień ziemi (lata: 1899, 1920, 1926, 1940), jednak żadne z tych wydarzeń nie osiągnęło aż tak katastrofalnych rozmiarów, co wstrząs z 7 grudnia 1988 roku – głównie ze względu na fakt, że w pierwszej połowie XX wieku region ten nie był jeszcze tak gęsto zaludniony.

Trzęsienie ziemi w roku 1920 (magnituda: 6,2) zabiło czterdzieści osób w wioskach na północ od miasta Spitak. Trzysta ofiar pochłonął stosunkowo niewielki wstrząs (magnituda: 5,6) w roku 1926 z epicentrum w odległości około dwudziestu kilometrów na południowy zachód od miasta później nazwanego Leninakanem.

Zdarzenie

Pierwszy wstrząs uderzył o godzinie 11.41 – w czasie gdy większość osób znajdowała się w swoich miejscach pracy (biurach, fabrykach), a w szkołach trwały zajęcia lekcyjne. Trzęsienie trwało czterdzieści sekund i posiadało magnitudę 6,8. W około trzy sekundy później w tym samym regionie doszło do kolejnego wstrząsu (magnituda: 5,8), który dopełnił zniszczeń.

Przesunięcie skał objęło dziesięciokilometrowy odcinek uskoku, powodując przemieszczenie mas skalnych na odległość półtora metra. Specjaliści, którzy pojechali do Armenii po trzęsieniu ziemi w celu analizy geologicznej regionu, stwierdzili pojawienie się ośmiokilometrowej długości skarpy, wyrastającej na 1,6 metra wzdłuż linii uskoku, gdzie ziemia została nagłym ruchem wyniesiona wzwyż.

Epicentrum pierwszego zdarzenia umiejscowiono w odległości około czterdziestu kilometrów na północ od miasta Leninakan, w górach Niskiego Kaukazu. Ognisko wibracji zlokalizowano dziesięć kilometrów pod powierzchnią ziemi. Zasięg niszczący trzęsienia objął obszar rozciągający się w promieniu osiemdziesięciu kilometrów od epicentrum.

Trzęsienie ziemi było odczuwalne na obszarze całego Zakaukazia (Grozny – intensywność równa III stopniowi w skali Mercallego-Cancaniego-Sieberga; Tbilisi i Erywań – IV stopień), a także na terenach Iranu (region miasta Tabriz) i wschodniej Turcji.

Do 12 grudnia 1988 roku region nawiedziło 191 wstrząsów wtórnych – najsilniejsze magnitudą dochodzące do wartości 5,0. Wstrząsy wtórne pojawiały się w regionie północnej Armenii jeszcze w końcu marca.

Czynniki decydujące o przeżyciu

Trzęsienie ziemi nastąpiło w środku dnia roboczego, gdy większość mieszkańców zniszczonych miast znajdowała się w miejscach pracy lub w szkołach. Z powodu niskich temperatur niewielu ludzi znajdowało się na otwartych przestrzeniach – większość osób wstrząs zaskoczył wewnątrz budynków.

Zabudowa armeńskich miast składała się niemal w całości z typowych dla socjalistycznych krajów domów wielorodzinnych wznoszonych technologią tzw. „wielkopłytową” – budowanych z betonowych graniastosłupów, stawianych w dodatku niestarannie i na niezbyt dobrej glebie. W chwili wstrząsu betonowe, grube na niemal metr stropy odrywały się od reszty konstrukcji i upadały – jeden na drugi – tworząc szanse przeżycia znajdujących się wewnątrz mieszkań osób praktycznie niemożliwymi. Jak obliczono – z lokali mieszczących się na parterach zniszczonych budynków ocalono statystycznie trzy i pół razy więcej osób, niż z mieszkań znajdujących się na wyższych kondygnacjach.

W trzęsieniu ziemi zniszczeniu uległa większość punktów medycznych na ogarniętym klęską żywiołową obszarze. W istocie szpitali zabrakło akurat w najbardziej krytycznym momencie dla całego regionu. Co gorsza – śmierć w trzęsieniu poniosło aż 80% personelu medycznego.

Akcja ratunkowa

Trzęsienie ziemi w Armenii stanowiło pierwsze w historii Związku Radzieckiego wydarzenie, które zmusiło władze tego socjalistycznego kraju do zaapelowania o pomoc państw zachodnich.

Na apel odpowiedziała m.in. Francja, przysyłając zespół psów ratowników (10 grudnia BBC podawało: „Psy przysłane przez Francję zaalarmowały wczoraj ratowników o sześćdziesięciu osobach zasypanych i wciąż żywych pod gruzami.”). Wielka Brytania wysłała ciężki sprzęt mający pomóc w odgarnianiu dużych bloków betonu z gruzowisk, a zorganizowana w kraju akcja pod hasłem „Pomoc Armenii” zajęła się zbiórką artykułów pierwszej potrzeby – ubrań, koców, śpiworów. W akcję niesienia pomocy włączyły się także Indie i Stany Zjednoczone.

Prowadzone po trzęsieniu ziemi działania ratownicze znacznie utrudniały jednak warunki atmosferyczne (mróz, zawieje i zamiecie śnieżne, intensywne opady śniegu).

11 grudnia, podczas podchodzenia do lądowania na lotnisku w Leninakanie, uległ rozbiciu samolot – Iljuszyn Ił-76 służący w Siłach Powietrznych ZSRR. Samolot transportował pomoc humanitarną dla ludności dotkniętych klęską obszarów; zginęło 78 osób.

Zniszczenia

Wstrząsy zdruzgotały dwadzieścia miast i 342 osady na terenie całej północnej Armenii; 58 z nich zupełnie nie nadawało się do zamieszkania. W regionie epicentrum, z gór schodziły osuwiska i lawiny, znacznie utrudniając dostawy pomocy dla ogarniętego klęską żywiołową obszaru. Doszło także do zerwania instalacji telefonicznych i energetycznych.

W dwudziestopięciotysięcznym mieście Spitak, gdzie intensywność wibracji osiągnęła X stopień w skali Mercallego, nie ocalał żaden budynek wyższy niż parterowy. Jak w trzy dni po trzęsieniu relacjonowała telewizja BBC: Spitak, miasto zamieszkane przez 25 tysięcy ludzi, zostało zupełnie zniszczone i nie może zostać odbudowane – na gruzowisku powstanie [całkiem] nowe miasto.

W mieście Leninakan, zamieszkanym przez około 250 tysięcy ludzi (intensywność wibracji równa IX stopniu w skali Mercallego), zawaliła się połowa zabudowy – m.in. nigdy nie odbudowany po trzęsieniu kościół (patrz – fotografia).

Dotkliwe skutki wstrząsu odczuli także mieszkańcy miast Stepanawan i Kirowakan.

Pokłosie

Pierwsze informacje dotyczące liczby ofiar mówiły o nawet czterdziestu pięciu tysiącach zabitych.

Oficjalne dane rządowe z lat osiemdziesiątych podawały liczbę ofiar równą dwudziestu pięciu tysiącom osób, liczbę rannych sięgającą piętnastu tysięcy poszkodowanych, a liczbę pozbawionych dachu nad głową określając na 517 tysięcy osób. W trakcie całej akcji ratunkowej spod gruzów zawalonych konstrukcji wyciągnięto żywych piętnaście tysięcy ludzi – większość w ciągu pierwszych kilku godzin po katastrofie.

Łączne straty materialne oszacowano na 16,2 miliarda dolarów amerykańskich.

Wkrótce po trzęsieniu ówczesny przywódca KPZR, Michaił Gorbaczow, ogłosił dzień 10 grudnia dniem żałoby narodowej po ofiarach trzęsienia ziemi, a niedługo później zorganizował wyjazd do obszaru klęski żywiołowej.

Trzęsienie ziemi w Armenii stanowi najtragiczniejszy wstrząs sejsmiczny od czasów trzęsienia ziemi w chińskim mieście Tangshan w 1976 roku.