Przebieg wydarzeń

22 czerwca 1941 roku Biuro Polityczne Komunistycznej Partii (bolszewików) Białorusi podjęło uchwałę, zobowiązującą NKWD Białoruskiej SRR do wykonania wyroków śmierci, wydanych na więźniów, przebywających w więzieniach zachodnich obwodów Białorusi.

Dwa dni później szef NKWD, Ławrientij Beria, polecił rozstrzelać wszystkich więźniów znajdujących się w śledztwie oraz skazanych za "działalność kontrrewolucyjną", "sabotaż gospodarczy", "dywersję" i "działalność antysowiecką". Uruchomiło to lawinę zbrodni na więźniach. Według danych sowieckich z 10 czerwca 1941 roku, a więc niemal z przedednia agresji niemieckiej, w kresowych więzieniach przebywało ok. 40 tys. więźniów, w tym:

• w więzieniach tzw. Zachodniej Ukrainy ok. 21 tys. więźniów,
• w więzieniach tzw. Zachodniej Białorusi ok. 16,5 tys. więźniów,
• pozostałe ok. 2,5 tys. więźniów znajdowało się w więzieniach na Wileńszczyźnie.

Łącznie zamordowano ok. 35 tys. uwięzionych m.in. w Brygidkach, w więzieniu śledczym NKWD Zamarstynów, w więzieniu na ulicy Łąckiego we Lwowie (we lwowskich więzieniach wymordowano do około 7 tys. więźniów), w Łucku ofiarą masakry padło około 2 tys. więźniów, w więzieniu na Łukiszkach w Wilnie około 2 tys., w Złoczowie około 700, Dubnie około 1000, w Prawieniszkach 477 więźniów, oprócz tego w Drohobyczu, Borysławiu, w Czortkowie, Berezweczu, Samborze, Oleszycach, Nadwórnej, Brzeżanach. W ciągu tygodnia, w czerwcu 1941 roku NKWD wymordowało w więzieniach co najmniej 14 700 więźniów, na szlakach ewakuacyjnych zostało zamordowanych przeszło 20 tysięcy.

We wrześniu–październiku 1941 roku NKWD wymordowało również więźniów politycznych w więzieniach w głębi Rosyjskiej Federacyjnej SRR. Wśród nich byli Maria Spiridonowa, Chrystian Rakowski i Siergiej Efron.

Pogromy Żydów

Masakry więzienne zostały wykorzystane przez Niemców i współpracujących z nimi nacjonalistów ukraińskich do propagandy antysemickiej. Do największych rozruchów doszło we Lwowie.

Również w Dobromilu podpalono synagogę, a w Samborze zamordowano ok. 50 osób.

Prowadzone śledztwa

Pion śledczy IPN (Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie) prowadzi śledztwo o sygn. akt S 51/08/Zk – śledztwo podjęte z zawieszenia 9 maja 2008 roku w sprawie zabójstwa kilkuset osób – więźniów z więzienia w Samborze w województwie lwowskim w okresie od września 1939 do czerwca 1941 roku przez funkcjonariuszy NKWD.

Oddziałowa komisja ścigania zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie umorzyła w kwietniu 2009 roku śledztwo w sprawie zbrodni komunistycznych będących jednocześnie zbrodniami przeciwko ludzkości (sygn. akt S 6/06/Zk), polegających na dokonaniu 23 czerwca 1941 roku w więzieniu w Dobromilu w województwie lwowskim przez funkcjonariuszy NKWD zabójstw około 70 więźniów sprowadzonych z więzienia w Przemyślu, których pozbawiono życia zadając im uderzenia młotem w głowy, zbrodni komunistycznych będących jednocześnie zbrodniami przeciwko ludzkości, polegających na dokonaniu w nocy z 26 na 27 czerwca 1941 roku w Lacku w województwie lwowskim przez funkcjonariuszy NKWD zabójstw z broni palnej oraz przy użyciu młotków do tłuczenia kamieni kilkuset więźniów sprowadzonych z więzienia w Przemyślu, aresztu w Mościskach i innych osób, a także więźniów obozu w Nowym Mieście, zbrodni komunistycznych będących jednocześnie zbrodniami przeciwko ludzkości, polegających na dokonaniu w nocy z 26 na 27 czerwca 1941 roku w więzieniu w Dobromilu w województwie lwowskim przez oficera operacyjnego Rejonowego Oddziału NKWD w Dobromilu Aleksandra M. i innych funkcjonariuszy NKWD zabójstw z broni palnej oraz przy użyciu tępych narzędzi więźniów w liczbie od około 120 do około 180, z powodu niemożności ustalenia w toku śledztwa nazwisk sprawców zbrodni – funkcjonariuszy NKWD.

Pion śledczy IPN (Oddziałowa komisja ścigania zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie) prowadzi śledztwo w sprawie dotyczącej masowych zabójstw obywateli polskich – więźniów więzienia w Mińsku, dokonywanych przez funkcjonariuszy NKWD, w okresie od 17 września 1939 do końca czerwca 1941 roku o sygnaturze (S 46/05/Zk).