Warszawski Grób Nieznanego Żołnierza został odsłonięty 2 listopada 1925, pod kolumnadą Pałacu Saskiego. W tym dniu złożono do niego zwłoki bezimiennego żołnierza, sprowadzone podczas specjalnej ceremonii z Cmentarza Obrońców Lwowa. Twórcą grobu był artysta-rzeźbiarz Stanisław Kazimierz Ostrowski.

Pod koniec II wojny światowej grób uległ poważnemu uszkodzeniu w wyniku wysadzenia w powietrze. Już w 1946 został odbudowany i ponownie odsłonięty. Obecnie stanowi trójarkadowy fragment ocalałej kolumnady Pałacu Saskiego. W latach 1990–1991 wystrój grobu częściowo zmieniono.

Przy Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie płonie wieczny znicz i służbę pełni warta honorowa z Batalionu Reprezentacyjnego Wojska Polskiego, a w święta państwowe odbywa się jej uroczysta zmiana z udziałem najwyższych władz państwa.

Geneza idei Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie

Idea uczczenia żołnierzy poległych na polu bitwy narodziła się we Francji po I wojnie światowej. Inicjatorem powstania pierwszego grobu nieznanego żołnierza był Francuz – Fryderyk Simon, który podczas wojny stracił trzech synów.

Przykład francuski stał się impulsem dla powstania podobnej patriotycznej ambicji w prawie każdym narodzie. W Polsce pierwsze zabiegi mające na celu wybudowanie pomnika-grobu podjęto już w 1921. Po roku 1921 miało miejsce wiele inicjatyw, ale faktyczne odsłonięcie warszawskiego Grobu Nieznanego Żołnierza nastąpiło dopiero w 1925.

Projekt Komitetu Uczczenia Poległych 1914–1921

W Warszawie w czerwcu 1921 powstał Komitet Uczczenia Poległych 1914–1921, któremu przewodniczył prezes Rady Miejskiej Ignacy Baliński. W wyniku prac tego Komitetu, za aprobatą kardynała Aleksandra Kakowskiego, postanowiono zbudować pomnik-kapliczkę w katedrze św. Jana, według projektu Stefana Szyllera. W ciągu dwóch lat powstał szkielet pomnika, ale brakowało funduszy na wykonanie złoceń i srebrzeń oraz na ostateczny jego montaż. Projekt, jak i same prace Komitetu, nie wzbudzały uznania opinii publicznej. Społeczeństwo oczekiwało pomnika monumentalnego – godnie honorującego odzyskanie niepodległości, okupionej setkami tysięcy ofiar. Skromna, utrzymana w charakterze przydrożnej, kapliczka nie spełniała społecznych oczekiwań.

Projekt przedstawiał się następująco:

Na piedestale wznosił się słup z czerwonego polerowanego granitu zwieńczony kapitelem z brązu, na którym umieszczona była szklana szkatułka oprawiona w srebro, zawierająca ziemię z pobojowisk. Na słupie wyryto napis:

W wiecznej pamięci 600 000 bohaterskich Synów Polski poległych za Ojczyznę na ziemiach Polski, Francji, Belgii, Niemiec, Austrii, Włoch w wojnie światowej w latach 1914 do 1920/21

Szkatułka umieszczona była za szybą kapliczki wykutej z żelaza. Na piedestale przewidziano napis:

Ziemia zbroczona krwią polską, zebrana na polach bitew. Ich śmierć dała Polsce Zjednoczenie i Niepodległość. Wieczny odpoczynek racz im dać Panie, a naród polski niechaj czci ich pamięć

W warstwie symbolicznej projekt realizował schemat narodowo-religijny, w którym emblematy narodowe przeplatały się z wizerunkami Najświętszej Marii Panny i patronów Polski.

Brak akceptacji dla tego projektu potwierdził fakt, iż nie zebrano brakującej do wykończenia kwoty – 3 tysięcy ówczesnych złotych polskich. Bezskuteczne były apele do zazwyczaj hojnego społeczeństwa.

Projekt Polskiego Żałobnego Krzyża

W tym samym czasie stowarzyszenie Polski Żałobny Krzyż oraz grupa wysokich rangą oficerów z generałem Juliuszem Malczewskim na czele prowadziła działania nad innym projektem. Gen. Malczewski przeznaczył na cel projektu sporą na ówczesne czasy kwotę. Za te pieniądze miał być wzniesiony pomnik na placu, obok Parku Skaryszewskiego. W rezultacie różnorakich działań zgromadzono 117 779 tys. marek polskich[6] z samych tylko składek społecznych. Kampanię popierającą prowadziła redakcja dziennika Polska Zbrojna, która otrzymała od czytelników dalsze 11 mln marek polskich.

Inicjatywa o takim rozmiarze spotkała się z zainteresowaniem ze strony ówczesnego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Polskiego Białego Krzyża i Kurii Biskupiej. Kwestia uczczenia pozostawała poza sporem, otwarta była natomiast sprawa formy, w jakiej ma ono zostać zrealizowane. Trzy zgrupowane instytucje proponowały przejściowo usypanie olbrzymiego kopca na gruzach fortów Cytadeli nad Wisłą, pomiędzy mostem kolejowym i Bramą Straceń.

Inicjatywa prezydenta Rzeczypospolitej Stanisława Wojciechowskiego

Na polecenie prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Stanisława Wojciechowskiego kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych gen. broni Stanisław Szeptycki rozkazem nr 191 powołał 30 listopada 1923 Tymczasowy Komitet Organizacyjny Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza. W skład Komitetu weszli:

• gen. broni Tadeusz Rozwadowski – przewodniczący Komitetu
• gen. dyw. Lucjan Żeligowski – zastępca przewodniczącego
• gen. broni Józef Haller
• gen. dyw. Władysław Sikorski
• gen. dyw. Kazimierz Sosnkowski
• gen. dyw. Edward Rydz-Śmigły
• gen. dyw. Kazimierz Raszewski
• gen. dyw. Franciszek Latinik
• gen. bryg. Juliusz Malczewski
• gen. bryg. Daniel Konarzewski
• płk Bronisław Gembarzewski
• bp polowy Stanisław Gall

Na pierwszym posiedzeniu Komitetu, w dniu 7 grudnia 1923, utworzono trzy grupy robocze: propagandowo-prasową, finansową i artystyczną. Komitet miał przygotować zarys realizacji pomnika, a ostateczną decyzję podjąć miał Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Działalność w 1923 zaowocowała rozpoczęciem wśród obywateli Polski akcji mającej na celu zebranie środków na jego realizację. Apelowano o dobrowolne opodatkowanie się – 1% z pensji – na rzecz pomnika; rząd nie był w stanie pokryć z budżetu państwa kosztów związanych z budową.

W 1924 roku wbrew oczekiwaniom na szybkie tempo załatwienia sprawy Grobu Nieznanego Żołnierza nie nastąpiły żadne działania ze strony Komitetu. Na temat grobu milczały nawet gazety.

Inicjatywa anonimowego fundatora

Nieoczekiwanie i w sposób zaskakujący dla wszystkich rankiem 2 grudnia 1924 pod pomnik ks. Józefa Poniatowskiego (stojący wówczas na placu Saskim) zajechała ciężarówka, z której zniesiono płytę z piaskowca i złożono przed cokołem pomnika.

Wykonana przez zakład kamieniarsko-rzeźbiarski Romana Lubowskiego płyta miała wymiary 1 × 2,5 metra i grubość 15 cm. Na płycie wyryty był krzyż, a poniżej niego słowa Nieznanemu Żołnierzowi, poległemu za Ojczyznę.

Nieznany pozostawał fundator płyty. Prasa spekulowała i była pełna domysłów. Złożenie płyty przypisywano mylnie Ignacemu Paderewskiemu. W ówczesnej prasie pojawiały się nawet żartobliwe wierszyki poświęcone złożonej przez tajemniczego donatora płycie, takie jak Ofiarodawca nieznanego autora:

Warszawa, a z nią cała Polska pyta –
– skąd się wzięła kamienna u stóp płyta
Któż na grób Nieznanego złożył ją Żołnierza
Ten siak, a ten znów owak rzecz drugiemu zwierza
[...]
Aby zbudzić niewdzięczne wasze serce
i by Żołnierz Nieznany, dotąd w poniewierce
miał wreszcie grób, na który czeka już lat cztery
przynoszę wam ten kamień z dna rzeki Elstery!

Tajemnicę odkryto dopiero cztery lata później. Wyszło wtedy na jaw, że płytę ufundowało Zjednoczenie Polskich Stowarzyszeń Rzeczypospolitej. W 1925 podobna inicjatywa złożenia płyty Nieznanemu Żołnierzowi miała miejsce w 22 miastach Polski. Już po wybudowaniu Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie płyty te przeniesiono na cmentarze albo złożono w Muzeum Wojska Polskiego. Płyty do dnia dzisiejszego znajdują się w Bydgoszczy, Chełmnie, Krakowie, Lublinie i w Łodzi.

Zakończenie prac Komitetu Organizacyjnego Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza

Złożenie płyty w Warszawie zmobilizowało Komitet do działania. 23 grudnia 1924 zebrał się on z inicjatywy ówczesnego ministra spraw wojskowych gen. broni Władysława Sikorskiego. Zebraniu przewodniczył nowy przewodniczący – gen. broni Józef Haller. Skład Komitetu uległ istotnemu poszerzeniu. Weszli do niego:

• Adolf Szyszko-Bohusz – ówczesny rektor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie
• Marian Lalewicz – profesor Politechniki Warszawskiej, architekt
• Stanisław Noakowski – profesor Politechniki Warszawskiej, architekt
• Stefan Szyller – architekt i konserwator zabytków
• T. Wiśniowski – konserwator zabytków miasta stołecznego Warszawy
• Edward Wittig – artysta rzeźbiarz
• Stefan Żeromski – pisarz
• Adam Grzymała-Siedlecki – pisarz

Dyskutowano następujące lokalizacje: na osi al. Trzeciego Maja, u wylotu mostu Poniatowskiego, u stóp figurki Najświętszej Marii Panny Passawskiej na Krakowskim Przedmieściu, na Forcie Legionów przy ul. Sanguszki, róg Zakroczymskiej czy na stokach Cytadeli.

Ostatecznie jednak sprawę przesądziło złożenie płyty na pl. Saskim i zadecydowano zgodnie, że Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie zostanie wzniesiony na pl. Saskim. Wybór poparł prezydent Stanisław Wojciechowski oraz władze wojskowe i rządowe.

Zamierzano rozpisać konkurs na rozwiązanie architektoniczne pl. Saskiego z lokalizacją Grobu Nieznanego Żołnierza. W konkursie przewidziano nagrody, na które 19 tys. złp miał przeznaczyć także warszawski magistrat: za miejsca od I do V, odpowiednio od 6 do 2 tys. złp oraz trzy dodatkowe wyróżnienia po 1,5 tys. złp. Termin złożenia prac konkursowych upływał 3 maja 1925. Komitet jednak zwlekał z jego ogłoszeniem, bowiem na posiedzeniu w dniu 29 stycznia 1925 nadal nie było informacji na temat możliwości pokrycia kosztów budowy pomnika[4].

Rada Ministrów na posiedzeniu w dniu 25 stycznia 1925 na wniosek ministra spraw wojskowych gen. broni Władysława Sikorskiego uchwaliła, że Grób Nieznanego Żołnierza zostanie zlokalizowany w kolumnadzie Pałacu Saskiego i konkurs nie został ogłoszony.

Było wiele projektów architektonicznych dotyczących zagospodarowania pl. Saskiego, które wywołały burzliwą dyskusję. Ostatecznie Rada Ministrów przesądziła o wyborze twórcy pomnika, którym został artysta rzeźbiarz Stanisław Ostrowski.

Budowa Grobu Nieznanego Żołnierza

Prace projektowe

Pierwsze próby projektowe Stanisław Ostrowski przeprowadził 14 marca 1925 bezpośrednio pod arkadami Pałacu Saskiego. Polegały one na ustawieniu modeli fragmentów pomnika w naturalnej wielkości. W próbie tej uczestniczyli przedstawiciele Ministerstwa Spraw Wojskowych, Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz władz Warszawy. Obecni na miejscu przekonali się co do trafności pomysłu i harmonijnego komponowania się projektowanych elementów w trzech środkowych arkadach kolumnady.

Projekt przewidywał, że środkowa część mieścić będzie płytę nagrobną wykonaną z szarego polskiego kamienia, a miejsce obok niej było przeznaczone na wieńce i wiązanki. Ściany boczne kolumnady miały zostać pokryte freskami przedstawiającymi sztandary przedrozbiorowe i z okresu I wojny światowej. Otwory arkadowe od strony Ogrodu Saskiego miały zostać zamknięte ozdobnymi kratami. Przed pomnikiem, od strony placu Saskiego, stanąć miały brązowe urny oraz znicze w formie trójnogów.

Finalne przyjęcie projektu nastąpiło 14 maja 1925 podczas zebrania zwołanego przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a 22 maja na spotkaniu z prasą gen. Władysław Sikorski poinformował o stanie zaawansowania robót oraz ustaleniach związanych z ceremoniałem złożenia do grobu zwłok nieznanego żołnierza.

Wcześniej planowano, aby ceremonia złożenia bezimiennego żołnierza do grobu odbyła się 3 maja 1925, następnie przesunięto jej moment na 15 sierpnia. Terminy te jednak okazały się nierealne i ostatecznie ustalono termin – 2 listopada 1925.

Wykonanie pomnika

Trzonem Grobu Nieznanego Żołnierza były trzy środkowe arkady kolumnady Pałacu Saskiego. Środkowa była przeznaczona na głęboki na 1,5 m grobowiec. Wnętrze grobowca zostało wyłożone stalowym pancerzem zamykanym stalową płytą z napisem:

Dnia 2 XI 1925 roku zostały złożone w tem miejscu zwłoki nieznanego żołnierza polskiego
przeniesione z wybranego losem pobojowiska lwowskiego

Na trumnie zaś umieszczono napis:

Trumna ta zawiera zwłoki Nieznanego Żołnierza polskiego
wzięte z mogiły lwowskiej dnia 29 X 1925 roku

Otoczenie grobowca wyłożono czarnym, wypolerowanym granitem, z którym kontrastowała matowa płyta nagrobna. Miało to na celu skoncentrowanie całej uwagi na płycie, gdzie wyryto słowa:

TU LEŻY ŻOŁNIERZ POLSKI POLEGŁY ZA OJCZYZNĘ

U wezgłowia został zamocowany znicz wykonany w stylu klasycystycznym. Miał on formę dwóch czarnych, smukłych aniołów, których złote skrzydła trzymały czaszę znicza.

Na sklepieniu ponad płytą grobową znajdował się fresk z wieńcem laurowym i dekorującymi go wstążkami. Pod sklepieniem arkad, po obu stronach płyty, zawieszono dwa metalowe lampiony. Środkową część przestrzeni arkad przeznaczonej na grobowiec oddzielały od reszty granitowe słupki zwieńczone kulami i połączone żeliwnymi prętami. Skrajne ściany ujmujące arkady zdobione były płaskorzeźbami panopliowymi przedstawiającymi sztandary otoczone husarskimi skrzydłami.

Elewację przednią stanowiły trzy arkady, w których osadzono kamienne tablice z płaskorzeźbami mieczy ujętych w stylizowane skrzydła husarskie (takie same płaskorzeźby znajdowały się od strony Ogrodu Saskiego). Miejsce przed tymi filarami było przeznaczone dla warty honorowej. Dwa kolejne filary były tłem dla monumentalnych, wykonanych z brązu, klasycystycznych urn ustawionych na marmurowych blokach. W święta państwowe urny płonęły wielkim gazowym płomieniem.

Trzy tylne arkady były przesłonięte ozdobnymi kratami wkutymi w filary. Krata środkowa zwieńczona była orłem stylizowanym na noszonego przez żołnierzy na czapkach. Orzeł był srebrny ze złotą koroną na głowie i szponami zaciśniętymi na tarczy. Krata po prawej stronie miała centralnie umieszczony Krzyż Walecznych, krata po lewej – Krzyż Virtuti Militari. Od krzyży odchodziły wiązki złotych promieni.

Na czterech filarach, od strony grobowca zamieszczono cztery czarne, granitowe tablice z wyrytymi polami bitew. Treść tablic została ustalona przez Biuro Historyczne Ministerstwa Spraw wojskowych i zatwierdzona 20 czerwca 1925. Początkowo uwzględniono cztery okresy: 972–1683, 1768–1863, 1914–1920 i 1918–1920, w ostatecznej jednak wersji postanowiono zamieścić tylko ostatnie dwa okresy, z przeznaczeniem dwóch tablic na każdy okres. Pod tablicami znajdowały się niewielkie znicze na kamiennych, kwadratowych płytach przypominające formą znicz główny. Znicze pod tablicami były zapalane w dniu rocznicy danej bitwy.