Największe zniszczenia tsunami spowodowało na wybrzeżu Indonezji (prowincja Aceh), Sri Lanki i Indii (stan Tamil Nadu, Andhra Pradesh oraz w archipelagach Andamanów i Nikobarów) oraz Tajlandii (m.in. na wyspie Phuket). Mniejsze zniszczenia odnotowano w Malezji, Mjanmie, na Malediwach, Seszelach oraz w Somalii. Według bilansu publikowanego przez AFP (z dnia 6 lutego 2005) liczba zabitych i zaginionych wynosi co najmniej 294 tysiące ludzi i nie jest to ostateczny bilans tragedii. Kilka milionów straciło dach nad głową.

Charakterystyka trzęsienia ziemi

Początkowo siłę wstrząsu oceniano na 6,8 stopnia w skali Richtera. Jednak dla tak potężnych trzęsień bardziej właściwe jest podawanie magnitudy momentu sejsmicznego, którą początkowo obliczono na 8,1 (USGS), by później zrewidować jej wartość do 8,5, dalej do 8,9. Ostatecznie sejsmolodzy podali wartość magnitudy 9,0. Było to zatem najsilniejsze trzęsienie ziemi od blisko 40 lat. Od roku 1900, odkąd prowadzi się regularne obserwacje sejsmiczne, zarejestrowano tylko cztery wstrząsy o większej magnitudzie. Niektóre z nich były również źródłem fal tsunami, ale liczba ich ofiar nie przekraczała tysiąca.

Hipocentrum znajdowało się na zachód od Sumatry 30 km pod poziomem morza. Obszar ten jest częścią tzw. pacyficznego pierścienia ognia, czyli obszaru bardzo aktywnego sejsmicznie. Fale sejsmiczne odczuwalne były w Bangladeszu, Indiach, Malezji, Birmie, Singapurze, Tajlandii i na Malediwach. Niezwykła była rozległość obszaru generującego wstrząsy. Według szacunków 1200 km uskoku tektonicznego osunęło się o 15 metrów do strefy subdukcji, w której Płyta Indyjska zanurza się pod płytą birmańską. Dno morskie Płyty Birmańskiej podniosło się około 10 metrów. Ruch ten był źródłem fal uderzeniowych poruszających się z prędkością 800 km/h, które po dotarciu na wybrzeża przekształciły się w zabójcze fale tsunami.

Płyta Indyjska jest częścią większej płyty tektonicznej – Płyty Indoaustralijskiej – która tworzy granice Oceanu Indyjskiego oraz Zatoki Bengalskiej. Całość przemieszcza się w kierunku północno-wschodnim z prędkością 6 cm/rok (ocenia się zatem, że podczas tego wstrząsu przesunęła się o tyle ile zwykle w ciągu 330 lat). Płyta Indyjska styka się z Płytą Birmańską, uznawaną za część większej Płyty Euroazjatyckiej, a która niesie ze sobą archipelagi Nikobarów i Andamanów oraz północną Sumatrę. Razem z nią porusza się na wschód. Płyta Indyjska zanurzająca się pod Birmańską topnieje pod wpływem rosnącej temperatury i ciśnienia. Powstała w ten sposób magma przemieszcza się w górę, tworząc wulkaniczny Łuk Sundajski. Przesuwające się płyty mogą się zatrzymać, nagromadzone wówczas naprężenia rozładowały się podczas tego wstrząsu.

Wstrząsy wtórne oraz inne wydarzenia geologiczne

Po głównym wstrząsie zarejestrowano szereg wtórnych. Na Wyspach Andamańskich w ciągu kilku następnych dni pojawiły się wstrząsy o magnitudzie w zakresie 5,7 – 6,3. W innych obszarach zarejestrowano też wstrząsy o magnitudzie 7,1 oraz 6,6. W obszarze hipocentrum pojawiły się natomiast drgania o sile w zakresie od 5,0 do 6,3. Trzy dni przed wstrząsem zarejestrowano inne trzęsienie ziemi o magnitudzie 8,1 na niezamieszkanych wyspach na zachód od Nowej Zelandii (Wyspy Auklandzkie) oraz leżącej na południe od Australii Wyspie Macquariego.

Statystycznie wstrząsy o magnitudzie 8,1 zdarzają się co roku. Istnieje hipoteza, według której ta seria trzęsień ziemi mogła mieć charakter reakcji łańcuchowej. Wcześniejsze wstrząsy mogły zburzyć chwiejną równowagę pomiędzy płytami tektonicznymi po przeciwnej stronie Płyty Indoaustralijskiej. Ciekawa jest zbieżność czasowa z trzęsieniem ziemi, które miało miejsce 26 grudnia na terenie chińskiej prowincji Junnan (1 osoba zabita, 23 ranne). Wielkie trzęsienie na Oceanie Indyjskim pojawiło się dokładnie rok po zniszczeniu miasta Bam w Iranie, ale ta zbieżność jest uznawana za przypadkową. To trzęsienie miało magnitudę 6,6 i zabiło ok. 30 000 ludzi.Niedługo przed 26 grudnia na terenie Australii zorganizowano testy sejsmiczne polegające na kontrolowanych eksplozjach. Fale dźwiękowe miały posłużyć do poszukiwania złóż surowców. Istnieje podejrzenie, że ich ubocznym skutkiem było wypłynięcie na plaże w Tasmanii, Nowej Zelandii oraz Australii 169 wielorybów i delfinów. Śmierć zwierząt nastąpiła pod koniec listopada roku 2004.

W tym samym rejonie miało potem miejsce pierwsze w serii trzęsienie ziemi z magnitudą powyżej 8. Jednak geolodzy uważają, że wielki wstrząs na Oceanie Indyjskim nie mógł być ubocznym skutkiem eksplozji testowych. Ich energia była zbyt mała. Jednak w przeszłości wydobycie ropy przez ludzi zainicjowało trzęsienie ziemi.

Całkowita energia wyzwolona podczas trzęsienia o magnitudzie 9,0 jest mniej więcej równa miesięcznej konsumpcji prądu elektrycznego w Stanach Zjednoczonych. Huragan Isabel wyzwolił taką energię w ciągu 70 dni swojej niszczycielskiej działalności. Każdy wzrost magnitudy o 1 to 32-krotny wzrost energii, a 2 – 1000-krotny. Jeżeli posłużymy się sławną formułą Einsteina – , to uzyskamy dla energii wielkiego trzęsienia ziemi masę 100 kg.

Wielkie trzęsienie ziemi wywołało tak znaczny ruch, że wpłynęło na obrót Ziemi. Niektóre modele teoretyczne sugerują, że doba na Ziemi została skrócona o całe 3 milionowe części sekundy (3 µs). Tymczasem siły pływowe Księżyca, wydłużają okres obrotu Ziemi o całe 15 µs w ciągu roku. W ciągu 3 miesięcy doba powróciła do swojej starej długości. Wstrząs wywołał też przesunięcie osi Ziemi o 2,5 cm (na biegunie). Jednakże naturalne ruchy osi obrotu Ziemi mogą być rzędu 15 metrów.

Niektóre wyspy położone na południowy zachód od Sumatry oddaliły się od niej nawet o 20 metrów. Północne krańce samej Sumatry przemieściły się ok. 36 metrów w tym samym kierunku. Jednak są to tylko przewidywania, a ich potwierdzenie zostanie uzyskane dopiero po przeprowadzeniu pomiarów z wykorzystaniem systemu GPS.

Zniszczenia oraz ofiary

Trzęsienie ziemi stało się źródłem fal uderzeniowych. Kiedy zbliżyły się one do wybrzeży Oceanu Indyjskiego, zamieniły się w tsunami. Na Pacyfiku zarejestrowano fale o wysokości nie przekraczającej kilku centymetrów. Całkowita liczba ofiar trzęsienia ziemi oraz fal tsunami osiągnęła wielkość 120 000 istnień ludzkich. Dziesiątki tysięcy osób zaginęło. Miliony straciły dach nad głową oraz miejsca pracy. Organizacje humanitarne stwierdziły, że co trzecia ofiara kataklizmu była dzieckiem. Wśród ofiar znalazły się tysiące turystów z całego świata, którzy spędzali razem z dziećmi Boże Narodzenie na słonecznych plażach Oceanu Indyjskiego.

Fale tsunami częściej zdarzają się nad Oceanem Spokojnym. Rządy krajów leżących nad tym akwenem zorganizowały system ostrzegania o nadciągających falach. W ciągu ostatniej dekady XX wieku kilka razy fale tsunami uderzyły na indonezyjskie wyspy należące do Pacyfiku:

• Flores (12 grudnia 1992),
• Jawa (3 lipca 1994),
• Sulawesi (3 maja 2000).

Ostatnie uderzenie tsunami na Oceanie Indyjskim zostało wywołane wybuchem wulkanu Krakatau w roku 1883. Wielka fala tsunami z 26 grudnia była pierwszą od 100 lat, która uderzyła na wybrzeża Oceanu Indyjskiego. Ludność była do tego stopnia nieprzygotowana na nadejście ściany wody, że niektórzy obserwowali jej przybycie, zamiast ratować swoje życie.

Po kataklizmie stan zagrożenia ogłosiły Sri Lanka, Indonezja oraz Malediwy. ONZ ogłosiła, że operacja ratunkowa będzie najdroższa w historii tej organizacji. Specjaliści obawiali się, że na skutek klęski może wybuchnąć epidemia, która pochłonie drugie tyle ofiar. Wiele państw oraz organizacji pozarządowych podjęło akcję humanitarną, aby pomóc ofiarom żywiołu.

Godziny opisywanych wydarzeń podawane są według czasu lokalnego oraz czasu warszawskiego. Różnica czasu pomiędzy Polską i dotkniętymi kataklizmem rejonami: Kenia i Somalia +2; Mauritius, Réunion +3; Malediwy +4; Indie +4:30; Bangladesz, Sri Lanka +5:00; Wyspy Kokosowe +5:30;zachód Indonezji, Tajlandia +6; Malezja, Singapur +7. Trzęsienie ziemi miało miejsce o 01:58:53 czasu warszawskiego.