Historia

Okres międzywojenny i wojenny

Decyzja o powstaniu pierwszego w Polsce symbolicznego pomnika poległych anonimowo żołnierzy została podjęta uchwałą Rady Miejskiej 18 grudnia 1924 r., z inicjatywy jednego z jej członków, znanego podówczas działacza społeczno-politycznego – dr Bolesława Fichny.

Prawdopodobnie już w okresie międzywojennym, ale na większą skalę dopiero po II wojnie światowej, zaczęto nieprawidłowo nazywać pomnik „grobem” niezgodnie z uchwałą rady Miejskiej w Łodzi. W kwietniu 2005, łódzki działacz opozycji niepodległościowej po II wojnie światowej i senator RP – Andrzej Ostoja-Owsiany, ogłosił ideę przekształcenia pomnika w rzeczywisty grób nieznanego żołnierza poprzez złożenie w nim szczątków NN żołnierza z łódzkiego 28 Pułku Strzelców Kaniowskich, poległego w trakcie walk pod Radzyminem, podczas wojny polsko-radzieckiej w 1920 roku. Zamysł ten nie został jednak zrealizowany.

Na miejsce lokalizacji pomnika wybrano plac przed łódzką katedrą. Ustawiono go krótszym bokiem, pod małym kątem w kierunku południowym w stosunku do ulicy Piotrkowskiej.

Pomnik w formie monumentalnej płyty nagrobnej zaprojektował artysta-rzeźbiarz Stanisław Kazimierz Ostrowski, który w tym samym czasie pracował też nad Grobem Nieznanego Żołnierza w Warszawie. Pomnik składał się z dwóch jasnych bazowych płyt w układzie schodkowym, na których ułożono płytę z czarnego polerowanego marmuru z wyrytym napisem: NIEZNANEMU ŻOŁNIERZOWI MIASTO ŁÓDŹ – ROK 1925.

Osłonięcie miało miejsce 22 marca 1925 roku. Uroczystość rozpoczęła się nabożeństwem celebrowanym przez biskupa Wincentego Tymienieckiego w pobliskiej katedrze. Uczestniczyli w nim przedstawiciele władz państwowych (m.in. Franciszek Sokal – minister pracy i opieki społecznej, marszałek Sejmu RP – Maciej Rataj), wojewódzkich i miejskich oraz poczty sztandarowe łódzkich związków zawodowych, cechów, stowarzyszeń, młodzież szkolna i tłumy Łodzian. Honorowym gościem uroczystości był Minister Spraw Wojskowych – gen. dyw. Władysław Sikorski, który po przemówieniu odsłonił pomnik. Uczestnikiem odsłonięcia był także gen. Józef Haller. Zakończyła je defilada wojska z łódzkiego garnizonu oraz miejscowej policji i straży pożarnej.

W dniu zakończenia roku szkolnego, 20 czerwca 1925 roku, na pomniku-płycie zapalono „wieczny” znicz, ufundowany przez uczniów łódzkich szkół. Półokrągły, odlany z brązu element wykonano w formie starożytnej urny pochówkowej. Naczynie stało na orlich łapach, w centrum pomnika, które w górnej części przechodziły w głowy orłów. Pośrodku, na froncie urny, umieszczono płaskorzeźbę Krzyża Virtuti Militari, a z tyłu napis „Nieznanemu Żołnierzowi”. Odlano go prawdopodobnie w pobliskiej łódzkiej fabryce maszyn J. Johna przy ul. Piotrkowskiej.

2 listopada 1925 pomnikowi przybył kolejny element uzupełniający projekt Ostrowskiego. Był nim, ufundowany przez fabrykancki Związek Przemysłu Włókienniczego w Państwie Polskim, brązowy wieniec laurowo–dębowy z szarfami i liśćmi palmowymi. Na szarfie przeplatającej wieniec znalazł się napis „W hołdzie”. Umieszczono go na prawym narożniku w części frontowej pomnika. Ten element powstał w znanym warszawskim zakładzie odlewniczym braci Łopieńskich.

Pomnik od razu stał się jednym z najważniejszych miejsc uroczystości patriotycznych i państwowych w Łodzi, zwłaszcza, że było to pierwsze takie miejsce w tym mieście; pomnik T. Kościuszki na pl. Wolności został odsłonięty dopiero pięć lat później.

Na samym początku okupacji niemieckiej w Łodzi podczas II wojny światowej, około 11 listopada 1939 roku, Niemcy zniszczyli wszystkie polskie pomniki w Łodzi, w tym pomnik Nieznanego Żołnierza.

Okres powojenny

Pomnik odbudowano i ponownie odsłonięto już w rok po zakończeniu okupacji (1 listopada 1946). Nowy pomnik nawiązuje do przedwojennego projektu, ale w nowej realizacji zmieniono nieco położenie grobu względem ulicy Piotrkowskiej. Teraz jest usytuowany prostopadle do ulicy. Jest nieco wyższy od pierwotnego, wykonany w dwóch warstwach bazowych w układzie schodkowym z czerwonego polerowanego marmuru na których złożono czarną płytę z polerowanego marmuru.

Nieco zmodyfikowany znicz z postumentem został przeniesiony z lewego boku płyty do jej górnego prawego narożnika. Zmieniono również położenie zrekonstruowanego brązowego wieńca, który teraz znalazł się na lewym narożniku. Zmianie uległ również napis na płycie, który teraz brzmi: GRÓB NIEZNANEGO ŻOŁNIERZA.

Tak jak przed wojną pomnik jest miejscem patriotycznych manifestacji, chociaż w okresie stalinowskim rzadko organizowanych.