Ludobójstwo Ormian (orm.: Մեծ Եղեռն – Medz Jeghern, tur. Ermeni Soykırımı, Rzeź Ormian) lub też Genocyd Ormian – nazwa ludobójstwa popełnionego na ludności ormiańskiej w Imperium Osmańskim w czasie I wojny światowej w latach 1915–1917. Ocenia się, że w jego wyniku zginąć mogło około 1,5 mln ludzi.

Ludobójstwo Ormian jest drugim po Holocauście najlepiej udokumentowanym i opisanym ludobójstwem dokonanym przez władze państwowe na grupie etnicznej w czasach nowożytnych. Jednym z ubocznych skutków tego ludobójstwa stało się powstanie światowej diaspory ormiańskiej.

24 kwietnia każdego roku społeczność ormiańska na całym świecie obchodzi rocznicę rozpoczęcia eksterminacji swego narodu. Organizowane są zarówno w ojczystej Armenii jak i poza jej granicami, również w Polsce.

Przyczyny pogromu

Ormianie pod panowaniem osmańskim

Ziemie armeńskie weszły w skład imperium osmańskiego za czasów panowania sułtana Selima II. Po pokoju w Adrianopolu po zakończonej wojnie turecko-rosyjskiej wschodnia Armenia dostała się pod panowanie rosyjskie. Zachodnia Armenia natomiast aż do I wojny światowej pozostała pod panowaniem tureckim.

Imperium osmańskie było zorganizowane w system milletów. Ormianie byli zorganizowani w trzy millety: Apostolski Kościół Ormiański, Kościół katolicki obrządku ormiańskiego oraz powstały w XIX w. Ormiański Kościół Ewangelicki. Zgodnie z tym systemem, Patriarcha był nie tylko zwierzchnikiem religijnym, ale był również odpowiedzialny za płacenie podatków i stanowienie praw wewnątrz społeczności. Ormianie, jako niemuzułmanie, byli zwolnieni ze służby militarnej i niektórych podatków. Handel imperium skupiał się głównie w rękach Ormian. Wielu osiągnęło bardzo wysokie pozycje, na przykład biznesmen Calouste Sarkis Gulbenkian, malarz Hovsep Pushman, czy pisarz Sargis Mubayeajian.

Ormianie zamieszkiwali wschodnią Anatolię, ze skupiskami w Cylicji, oraz rejony miast Erzurum, Wan i Kars. Wielu osiedliło się w Stambule, Trabzonie, Ankarze, Izmirze. Stopniowo w rejony zajmowane pierwotnie przez Ormian zaczęli napływać Turcy oraz Kurdowie. Takie migracje były popierane przez państwo, chcące zmniejszyć tym samym liczebność Ormian na wschodzie i Greków na zachodzie imperium.

Tak zwana Wschodnia Armenia w imperium osmańskim była zorganizowana w sześć wilajetów: Erzurum, Wan, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ oraz Sivas.

Pierwsze masakry

W 1890 na terenie imperium osmańskiego, głównie w podbitej przez Turków Armenii Zachodniej, żyło ponad 2,6 mln Ormian. Podobnie jak chrześcijańskie narody bałkańskie, tureccy Ormianie, widząc słabość imperium w obliczu rosyjskich planów przejęcia Konstantynopola, żądali autonomii. By ich zastraszyć, sułtan Abdülhamid II zachęcał Kurdów do mordowania Ormian. Tworzył on złożone z Kurdów konne bojówki, które miały działać na terenach historycznej Armenii. Działania te, w połączeniu z wysokimi podatkami, ograniczeniami dotyczącymi przykładowo budownictwa sakralnego i innymi restrykcjami natury administracyjnej, doprowadziły do wybuchu ormiańskich powstań, krwawo stłumionych w latach 1894-1895 przez wojsko tureckie. Pierwszą widownią tych działań było miasto Samsun, z którego część mieszkańców uciekła w góry przed wysłaną przez sułtana armią turecką, a pozostałych wymordowano. Czynny opór stawiło miasto Zejtun, którego mieszkańcy w 1895 odparli trzy szarże regularnej armii tureckiej, mając do dyspozycji 600 przestarzałych karabinów i dwie armaty. Prześladowano również Ormian mieszkających w Stambule. Pod koniec września 1895 miały tam miejsce manifestacje, przeciw którym władze słały bojówki. W tym czasie życie straciło ok. 2 tys. osób.

Dwa lata później grupa rewolucjonistów ormiańskiego pochodzenia zajęła Bank Osmański. W odwecie doszło do pogromów Ormian, w czasie których zginęło ok. 50 tysięcy ludzi. Trudno powiedzieć, w jakim stopniu działania te były inspirowane przez rząd osmański.

Szacuje się, że w latach 1894-1896 śmierć poniosło ok. 300 tysięcy Ormian.

Panislamizm Rozpad Imperium Młodoturcy i panturkizm

Przed wybuchem I wojny światowej władzę w Turcji objął "Komitet na rzecz jedności i postępu" zwany młodoturkami. Ludność imperium osmańskiego niewyznająca islamu, w tym Ormianie, liczyła na poprawę swojej sytuacji. Nadzieje na zmiany okazały się płonne, gdyż młodoturcy głosili idee panturkizmu. Jego ideolodzy dążyli do zajęcia turańskich ziem Iranu i Rosji. Dążąc do zjednoczenia ludów tureckich "od Bosforu po Mongolię", uznali, że na przeszkodzie stoi miejscowa ludność ormiańska, zamieszkująca tereny Zakaukazia od 3000 lat. Przy okazji obecności znacznych wojsk w tym regionie postanowili ostatecznie rozwiązać "problem ormiański".

Masakra w Adanie Antyarmenizm

Ludobójstwo

24 kwietnia 1915 rząd turecki wydał rozporządzenie nakazujące aresztowanie ormiańskiej inteligencji – tylko w Stambule aresztowano wówczas i w większości zgładzono 2345 osób, a 27 maja kolejne wprowadzające deportację zamieszkujących Anatolię Ormian do Syrii i Mezopotamii. W wyniku tej operacji setki tysięcy Ormian zmarło z głodu albo zostały brutalnie wymordowane przez tureckich żołnierzy i Kurdów, których rząd podjudzał przeciwko chrześcijańskim Ormianom i Asyryjczykom.

Zatrzymanych topiono, spychano w przepaści górskie, przybijano podkowy końskie do stóp, duchownych Kościoła ormiańskiego palono żywcem lub zakopywano w ziemi. Do końca 1915 ok. pół miliona ludzi wypędzono na Pustynię Syryjską, gdzie ginęli pozbawieni wody i schronienia od słońca.

W telegramie z września 1915 min. Talaat Pasza tak pisał o planach rządu:

Już wcześniej zostało zakomunikowane, że rząd zdecydował o całkowitej eksterminacji wszystkich Ormian zamieszkałych w Turcji. (...) Bez względu na to, że znajdują się wśród nich kobiety, dzieci i chorzy, jakkolwiek tragiczne będą środki tej eksterminacji, bez słuchania głosu sumienia należy położyć kres ich egzystencji. (...) Ci, którzy sprzeciwią się temu rozkazowi, nie mogą być urzędnikami państwowymi

Telegramy Talaata Paszy (zwane również dokumentami Andoniana) niektórzy historycy uważają jednak za fałszerstwo.

W kilku miejscach Ormianie bronili się przed wojskiem. Około miesiąca od 20 kwietnia 1915 stawiała opór ormiańska dzielnica w Wan – aż do zajęcia miasta przez Rosjan. Ponad 50 dni 5 tys. mieszkańców okręgu Musa broniło się w masywie Musa Dagh. O tych ostatnich wydarzeniach Franz Werfel napisał powieść Czterdzieści dni Musa Dah.

Szacuje się, że w wyniku całej operacji liczba Ormian w Turcji spadła z 2,1 miliona w 1912 do zaledwie 150 tysięcy w 1922.

Współczesna Republika Turecka wobec ludobójstwa

Nawet dziś rząd Turcji oficjalnie twierdzi, że tureccy Ormianie padli ofiarą epidemii podczas ewakuacji frontu, a jej przedstawicielstwa dyplomatyczne agresywnie atakują próby upamiętnienia ofiar. Pisarzowi-nobliście Orhanowi Pamukowi wytoczono proces "o obrazę tureckości", po tym jak ośmielił się wspomnieć o tragedii Ormian.

13 marca 2005 premier Turcji Recep Tayyip Erdoğan zaproponował władzom Armenii zorganizowanie dwustronnej komisji, która miałaby zbadać sprawę masakry w latach 1915-17. Debata w parlamencie tureckim nad tą propozycją była pierwszą, która poruszyła sprawę tamtych wydarzeń.

10 października 2009 Turcja oraz Armenia nawiązały stosunki dyplomatyczne, pierwsze od czasu ludobójstwa. Na mocy porozumienia otwarte miały zostać granice, które od 1993 roku są zamknięte. Był to rezultat konfliktu o Górski Karabach, kiedy to Armenia opanowała region, który etnicznie jest ormiański, ale przynależał do Azerbejdżanu.

Negocjacje członkowskie Turcji z Unią Europejską a sprawa ludobójstwa

Sprawa ta jest jedną z trudności w przyszłym członkostwie Turcji w UE, a zarazem jedyną skuteczną możliwością "wymuszenia" przez społeczność międzynarodową przyznania się do tej zbrodni. 12 grudnia 2004 roku Francja (kraj, w którym diaspora ormiańska wywiera największy wpływ na politykę bieżącą państwa, w którym żyje) zapowiedziała, że nie zgodzi się na członkostwo Turcji w Unii jeżeli ta nie przyzna się do ludobójstwa. "Problem ormiański" jest jednak jednym z wielu obszarów podnoszonych przez Francję przy okazji perspektywy wstąpienia Turcji do UE. Francuzi najbardziej boją się utraty dominującej pozycji w instytucjach Unii, a po ratyfikacji traktatu lizbońskiego Turcja miałaby najwięcej głosów w nowej Radzie Unii Europejskiej – głównej instytucji decyzyjnej UE. Istnieje zatem przypuszczenie, że po zapewnieniu sobie dominującej pozycji bądź po osłabieniu pozycji Turcji w Radzie Unii Francja działając partykularnie – zgodzi się na wejście Turcji do UE zapominając o wcześniej podnoszonych hasłach i postulatach ws. ludobójstwa.
Stanowisko Polski jest jednoznaczne. Polski parlament jasno i wyraźnie wielokrotnie dawał znaki swojej pamięci, w tym również w postaci uchwały sejmowej. W sposób jednoznaczny w uchwale tej zostali określeni zarówno oprawcy jak i prześladowani. Uznanie swoich win historycznych przez Turcję stanowi jeden z niezbędnych warunków do dalszego ubiegania się o miejsce w strukturach Unii Europejskiej.

Studia nad ludobójstwem Ormian

Trudności historyków i badaczy ludobójstwa we współczesnej Turcji

Reakcje międzynarodowe

W czasie trwania masakry państwa zachodnie kilka razy ostrzegały rząd turecki, nie podjęły jednak żadnych konkretnych działań, gdyż prowadziły w tym czasie I wojnę światową. Udzieliły jedynie pomocy humanitarnej Ormianom, którym udało się uciec do Syrii i Iranu.

Zgodnie z podpisanym 10 sierpnia 1920 w Sèvres przez sułtana Mehmeta VI traktacie pokojowym na zamieszkanych przed wojną terenach północno-wschodniej Anatolii miało powstać niepodległe państwo ormiańskie. Jednak traktat ten został odrzucony przez partię młodoturecką, która przejęła władzę w kraju. Ustalenia z Sèvres zostały praktycznie w całości porzucone w nowo podpisanym traktacie lozańskim z 24 lipca 1923, który wyznaczył współczesne granice Turcji.

W 1939 Adolf Hitler nawiązał do tego faktu w tzw. cytacie armeńskim, wydając rozkaz ataku na Polskę: Zabijajcie bez litości kobiety, starców i dzieci; liczy się szybkość i okrucieństwo. Kto dziś pamięta o rzezi Ormian?

W 2001 roku Jan Paweł II beatyfikował jako męczennika za wiarę biskupa ormiańskokatolickiego Ignacego Malojana, który w 1915 roku po fałszywym oskarżeniu o przemyt broni i odmowie przejścia na islam został zamordowany.

Uznanie za ludobójstwo

Choć zdecydowana większość historyków potwierdza, że na ludności ormiańskiej dokonano ludobójstwa, to przez wiele lat nad tą zbrodnią panowała zmowa milczenia – Turcja była zbyt ważnym sojusznikiem dla światowych mocarstw. Jednak w ostatnich latach kolejne parlamenty podejmują uchwały, w których stwierdzają, że Rzeź Ormian była ludobójstwem. Do tej pory ludobójstwo Ormian oficjalnie uznały następujące państwa: Argentyna, Armenia, Austria, Australia, Belgia, Chile, Cypr, Francja, Grecja, Holandia, Kanada, Liban, Litwa, Niemcy, Polska (19 kwietnia 2005 r. Sejm dokonał tego poprzez aklamację), Rosja, Słowacja, Szwajcaria, Szwecja, Urugwaj, Walia, Watykan, Wenezuela i Włochy oraz w 2010 roku USA. Ponadto w dniu 22 grudnia 2011 roku izba niższa francuskiego parlamentu wprowadziła prawo przewidujące rok więzienia i 45 tys. euro grzywny za każde publiczne negowanie faktu ludobójstwa Ormian w latach 1915-1917. Spośród ciał międzynarodowych uznających Rzeź Ormian za fakt historyczny wymienić można: Parlament Europejski (dwukrotnie: w 1987 i 2004 r.), Radę Europy, Podkomisję ONZ ds. Zapobiegania Dyskryminacji i Ochrony Mniejszości, Międzynarodowe Stowarzyszenie Badaczy Ludobójstw, Światową Radę Kościołów czy Amerykańską Unię Organizacji Żydowskich. Fakt ten uznał też podczas swojej pielgrzymki do Armenii papież Jan Paweł II.