Pomimo wielu problemów, m.in. krótkiego czasu na przygotowanie obiektów sportowych, późno wysyłanych zaproszeń (te wysyłano do poszczególnych krajów dopiero w grudniu 1895) czy niedostatecznego rozpropagowania imprezy (niemal 70% uczestników to Grecy), igrzyska te uznano za bardzo udane. Podczas ceremonii otwarcia igrzysk na stadionie Panathinaiko zebrało się około 80 tysięcy ludzi. W igrzyskach uczestniczyło 245 zawodników z 14 reprezentacji (zarówno liczba uczestników jak i liczba krajów jest sporna).

Najwięcej medali zdobył Hermann Weingärtner (sześć), zaś najwięcej złotych uzyskał Carl Schuhmann (cztery). Pierwszym finałem igrzysk był trójskok mężczyzn, w którym najlepszy okazał się Amerykanin James Connolly, który wyprzedził Francuza Alexandre'a Tuffèri i Greka Joanisa Persakisa. W igrzyskach mogli startować niemal wyłącznie amatorzy. Jedyną konkurencją przeznaczoną dla zawodowców był floret (szermierka). Wystąpiło tylko dwóch zawodników, a wygrał Grek Leonidas Pirgos, który został pierwszym od czasów starożytnych greckim mistrzem olimpijskim. W klasyfikacji drużynowej zwyciężyli Amerykanie, którzy zdobyli 11 złotych, 7 srebrnych i dwa brązowe medale. Gospodarze zajęli drugie miejsce, zdobywając 10 złotych, 17 srebrnych i 19 brązowych medali.

Rywalizowano w dziewięciu dyscyplinach: gimnastyce, kolarstwie, lekkoatletyce, pływaniu, podnoszeniu ciężarów, strzelectwie, szermierce, tenisie i zapasach.

Po zakończeniu igrzysk niektórzy sportowcy byli za tym, aby igrzyska olimpijskie rozgrywać wyłącznie w Grecji. Coubertin jednak był temu przeciwny stwierdzając, że nowożytna olimpiada powinna odbywać się cyklicznie w różnych miejscach. Zgodnie z jego życzeniem drugie igrzyska miały miejsce w Paryżu, choć nie były one tak udane jak te w Atenach.

Wskrzeszenie igrzysk

Chociaż wszystkie poprzednie inicjatywy odnowienia tradycji olimpijskiej odnosiły się do dziedzictwa antyku, pozostały wydarzeniami o znaczeniu jedynie regionalnym. Pierre de Coubertin, francuski historyk i pedagog, przekonany, że wychowanie fizyczne ma duże znaczenie dla kształtowania charakterów w procesie edukacji, również wystąpił z ideą ożywienia tradycji igrzysk olimpijskich jako zawodów międzynarodowych, także w nowych dyscyplinach nieznanych starożytnym.

W XIX wieku w Europie organizowano różne zawody sportowe, które nazywano olimpiadą. Jednak jedne z pierwszych tego typu zawodów były rozgrywane w latach 1796–1798 we Francji (Olympiade de la République), ponadto w 1834 i 1836 odbyły się igrzyska skandynawskie. Coubertin zainspirowany pomysłem Williama Penny'ego Brookesa, przedstawił propozycję zorganizowania międzynarodowej imprezy sportowej na wzór starożytnych igrzysk olimpijskich, złożonej z kilku dyscyplin. W 1890 opublikował artykuł w miesięczniku La Revue Athletic o lokalnych zawodach na wzór olimpiady zaaranżowanych przez W.P. Brookesa, mających miejsce po raz pierwszy w 1850 roku w miejscowości Much Wenlock, obejmujących m.in. takie dyscypliny jak krykiet, quoits i piłka nożna (zawody te rozgrywano później regularnie co kilka lat i przetrwały do dzisiaj).

Coubertin za przykład wziął również zawody sportowe, organizowane przez filantropa i biznesmena Ewangelosa Zapasa w latach 1859, 1870 i 1875. Podczas olimpiady Zapasa w 1870 roku, na stadionie Panathinaiko zgromadziło się 30 tysięcy widzów. Igrzyska w Atenach zostały sfinansowane przez Ewangelosa Zapasa i jego kuzyna Konstandinosa, a także przez Jeorjosa Awerofa, który na prośbę księcia Konstantyna przeznaczył pieniądze na drugą renowację stadionu Panathinaiko; pierwsza miała miejsce w 1856 roku dzięki pomocy finansowej Ewangelosa Zapasa.

25 listopada 1892, z okazji 5. rocznicy powstania Union des sociétés françaises de sports athlétiques (Związków francuskich towarzystw sportów atletycznych), baron de Coubertin zgromadził w wielkim amfiteatrze paryskiej Sorbony szereg osobistości ówczesnego życia intelektualnego Francji, by opowiedzieć o swoich ambicjach w zakresie nadania wychowaniu fizycznemu większego znaczenia we francuskim szkolnictwie. Swoją mowę zakończył płomiennym wezwaniem do odnowienia tradycji antycznych igrzysk olimpijskich. Zgromadzeni politycy i artyści przyjęli koncepcję Coubertina przychylnie, co pozwoliło następnie konkretyzować i wprowadzić w życie jego plany.

Francja podtrzymała swoje zamiary zaangażowania się w organizację nowej olimpiady w czasie kongresu olimpijskiego zorganizowanego na Sorbonie od 18 do 23 czerwca 1894. W czasie kongresu ostatnim przedyskutowanym tematem była organizacja igrzysk – zamiar ten zyskał jednogłośne poparcie zgromadzonych ostatniego dnia obrad. Od pierwszego dnia na kongresie obradowało około 2000 osób. Uczestniczyło w nich 78 delegatów z 49 klubów sportowych z 13 państw. Na kongresie obecni byli m.in.: król Belgów Leopold II, książę Walii Edward, książę grecki Konstantyn oraz William Penny Brookes, organizator „igrzysk olimpijskich” w Much Wenlock. Grecję reprezentował natomiast Dimitrios Wikielas; jemu również powierzono kierowanie komisją odpowiedzialną za dalsze prace przy organizacji igrzysk.

Przy wyborze organizatora pierwszej olimpiady brane były pod uwagę różne miasta. Pierwotnie Pierre de Coubertin chciał, by „spotkanie olimpijskie” odbyło się w 1900 w Paryżu w trakcie wystawy światowej. Inni członkowie komitetu obawiali się jednak, że długie oczekiwanie na olimpiadę sprawi, że entuzjazm dla jej organizacji wygaśnie. Dlatego też ostatecznie postanowiono zorganizować ją w 1896. Proponowane było zorganizowanie igrzysk w Londynie i w Budapeszcie, jednak po rozmowie Coubertina z Wikielasem zaproponowano, by igrzyska odbyły się w Atenach i Wikielas wysunął oficjalnie stolicę Grecji jako kandydaturę na organizację olimpiady i zyskała ona jednogłośne poparcie. Kongres sorboński z 1894 utworzył Międzynarodowy Komitet Olimpijski, a Wikielas został jego pierwszym przewodniczącym.

Organizacja

Wybór Aten na organizatora olimpiady, co miało symbolizować powrót do źródeł olimpizmu, został dobrze przyjęty przez grecką opinię publiczną i media. Coubertin potwierdził, iż król Jerzy I i książę Konstantyn obejmą honorowy patronat nad zawodami. Ten drugi miał objąć dodatkowo stanowisko honorowego przewodniczącego komitetu olimpijskiego.

Trudna sytuacja ekonomiczna i polityczna Grecji sprawiła jednak, że w kraju pojawiły się wątpliwości co do możliwości sfinansowania igrzysk. Pod koniec 1894 roku przewodniczący komitetu organizacyjnego Stefanos Skulidis wydał raport stwierdzający, iż koszt przeprowadzenia olimpiady będzie trzykrotnie wyższy niż pierwotnie zakładano i wyniesie 3,7 miliona drachm. Z powodu trudnej sytuacji finansowej państwa ówczesny premier Charilaos Trikupis, który sprawował tę funkcję na przemian z Teodorosem Dilijanisem, oraz Stefanos Dragumis, przewodniczący lokalnej federacji Zappas Olympic Comittee, poddali w wątpliwość organizację igrzysk. Wówczas rząd Trikupisa wycofał się ze współfinansowania imprezy. W związku z tym komitet organizacyjny zamierzał podjąć decyzję o rezygnacji miasta z przeprowadzenia zawodów.

Coubertin utworzył w takiej sytuacji komitet organizacyjny, który w grudniu 1894 przybył do Grecji, aby rozwiązać problemy związane z wycofaniem się pierwotnych organizatorów. 7 stycznia 1895 Wikielas ogłosił, iż książę Konstantyn zostanie przewodniczącym komitetu organizacyjnego, a jego intencją było znalezienie funduszy na organizację igrzysk. Szybko jednak również w komitecie zapanował pesymizm, doszło do wewnętrznych konfliktów, które zakończyły się dymisjami części członków. Wówczas Wikielas i książę Konstantyn utworzyli Grecki Komitet Olimpijski, pierwszy w historii krajowy (narodowy) komitet olimpijski. Jego pierwszym zadaniem była zbiórka darów. Na wezwanie komitetu odpowiedziała grecka diaspora, przesyłając do Grecji łącznie 330 tys. drachm. Kolejne 400 tys. drachm zebrano w 1896 z dochodów z emisji specjalnej serii znaczków, zaś 200 tys. – ze sprzedaży biletów na zawody. Inwestycję wsparli również grecka rodzina królewska oraz biznesmen Jeorjos Awerof (na prośbę księcia), który samodzielnie sfinansował odbudowę Stadionu Panateńskiego, którego koszt renowacji wyniósł 920 tys. drachm. Wkład Awerofa umożliwił organizatorom osiągnięcie równowagi finansowej, za co został on uhonorowany pomnikiem przed stadionem. Uroczyste otwarcie areny igrzysk miało miejsce 5 kwietnia 1896, dzień przed inauguracją olimpiady.

Pierwszą regułą wprowadzoną przez MKOl w 1894 roku, było dopuszczenie do zawodów tylko sportowców-amatorów (z wyjątkiem szermierki). Początkowo zasady nie były jednolite, więc Komitet Organizacyjny odnosił się do istniejących przepisów powstałych we wcześniejszym okresie w związkach sportowych innych państw. Sędzią honorowym był książę Jerzy, którego autorytet według Coubertina miał mieć wpływ na właściwe podejmowanie decyzji przez sędziów.

Stadion Panathinaiko został wzniesiony ok. 330 p.n.e.. Jego odbudową kierował Grek Anastasios Metaksas (późniejszy medalista olimpijski). Stadion został zbudowany na planie podkowy, a jego trybuny niemal całkowicie pokryto marmurem. Bieżnię charakteryzowały ostre wiraże utrudniające bieganie.

Na stadionie miały odbywać się zawody w lekkoatletyce, gimnastyce, zapasach oraz podnoszeniu ciężarów. Zawody strzeleckie rozegrano na nowej strzelnicy w Kalithei, kolarskie – na Neon Phalerom Velodrome, szermiercze – w hali wystawowej Zappeion. Mecze turnieju tenisowego odbyły się w klubie tenisowym w Atenach i na arenie kolarskiej, natomiast konkurencje pływackie w zatoce Zea w Pireusie.

Udział w igrzyskach brali również sportowcy, którzy byli w Atenach przypadkiem, pracowali w ambasadzie lub przebywali na wakacjach. Uczestnicy zmuszeni byli opłacić swój pobyt (wioska olimpijska po raz pierwszy została stworzona w 1932 roku).

Dyscypliny

Organizatorzy igrzysk ustalili na spotkaniu w Atenach, w dniach 12-24 listopada 1894, listę dyscyplin sportowych, w których możliwe było zorganizowanie zawodów amatorskich. Wykaz ten został opublikowany w programie olimpiady na półtora roku przed jej rozegraniem. Na liście znalazły się następujące dyscypliny:

• lekkoatletyka: biegi, bieg maratoński
• gimnastyka: ćwiczenia indywidualne i grupowe
• szermierka: floret, szabla, szpada
• sporty wodne: żeglarstwo, wioślarstwo, pływanie
• kolarstwo: sprint, jazda na długim dystansie
• jazda konna: konkurs konia wierzchowego
• „gry atletyczne”: tenis (na kortach trawiastych), krykiet

W programie ostatecznie znalazło się podnoszenie ciężarów oraz zapasy. Nie znalazł się za to boks, który uznano za dyscyplinę „nieszlachetną”. W oficjalnym programie znalazło się także bardzo popularne kolarstwo. Natomiast o uwzględnieniu strzelectwa zdecydował Coubertin, który sam je uprawiał. Na igrzyskach postanowiono rozegrać także zawody gimnastyczne, pływackie, wioślarskie oraz popularne w eleganckim towarzystwie żeglarstwo i tenis. Ostatecznie jednak zawody wioślarskie i żeglarskie, planowane na 14 kwietnia, zostały odwołane z powodu złych warunków pogodowych.

Chociaż jazda konna pozostawała modna w końcu XIX w., a także była pierwotnie przewidywana w programie igrzysk, ostatecznie na olimpiadzie nie odbyły się żadne zawody w tej dyscyplinie. Do programu nie włączono również żadnych gier zespołowych, gdyż uprawiający je sportowcy (np. piłkarze, rugbyści) rzadko byli amatorami. Turniej w piłce nożnej został rozegrany równolegle z olimpiadą, jednak organizatorzy nie uznali go za część programu olimpijskiego. Natomiast przewidywany turniej w krykieta nie odbył się z powodu braku chętnych do udziału. Z powodu warunków terenowych (specyfika greckiej gleby) i problemów organizacyjnych nie uwzględniono w programie turnieju polo. Nie rozegrano także zawodów w innych popularnych ówcześnie dyscyplinach, np. w golfie. Pierre de Coubertin chciał uwzględnić w programie dyscypliny nieznane w Grecji, np. łyżwiarstwo figurowe. Ostatecznie nie znalazło się ono jednak w programie zawodów.

Ceremonia otwarcia

Pierwsze nowożytne igrzyska olimpijskie zostały oficjalnie otwarte 25 marca/6 kwietnia 1896 o godzinie 15:00. Na ten dzień przypadał Poniedziałek Wielkanocny w Kościołach prawosławnym i katolickim, a także rocznica ogłoszenia przez Grecję niepodległości. Na stadionie Panathinaiko zebrało się około 80 tysięcy widzów, w tym król Jerzy I z żoną Olgą i synami. W paradzie udział wzięli sportowcy z poszczególnych krajów. Po przemówieniu księcia Konstantego, jego ojciec dokonał oficjalnego otwarcia słowami: „Pierwsze igrzyska olimpijskie w Atenach uważam za otwarte. Niech żyje naród. Niech żyją Grecy”. Następnie 8 zespołów z 150 chórzystami odegrało hymn olimpijski, skomponowany przez Spiridona Samarasa, do słów poety Kostisa Palamasa, który został przyjęty jako oficjalny w 1958 roku.

Inne elementy ceremonii otwarcia igrzysk olimpijskich wprowadzono w późniejszym okresie. Pierwsza przysięga sportowców miała miejsce w 1920, ogień olimpijski zapłonął po raz pierwszy w 1928 podczas igrzysk olimpijskich w Amsterdamie, zaś pierwszą przysięgę sędziowie złożyli przed rozpoczęciem igrzysk w Monachium.

Uczestnicy

Z wyjątkiem szermierki (tu rywalizowali zawodowcy, maîtres d'armes) w zawodach olimpijskich mogli brać udział jedynie sportowcy-amatorzy. Decyzja o wykluczeniu zawodowców została podjęta po ożywionej dyskusji w czasie kongresu olimpijskiego w 1894; zastanawiano się wówczas nad granicą między uprawianiem sportu zawodowo i amatorsko. Wielkim obrońcą zasady amatorstwa był Pierre de Coubertin; w imię tej zasady z olimpiady wykluczono osoby, które utrzymywały się z uprawiania sportu, w tym nauczycieli sportów, którzy otrzymywali wynagrodzenie za swoją pracę. To ograniczenie wynikało z ówczesnego pojmowania sportu we Francji. Rozróżniano tam pedagogiczną, kształcącą szlachetne postawy rolę sportu i możliwość zarobkowania na jego uprawianiu. Forsowane przez Coubertina amatorstwo olimpijczyków spotkało się z licznymi sprzeciwami.

Kobiety nie mogły brać udziału w pierwszych nowożytnych igrzyskach olimpijskich (de Coubertin był zdecydowanym przeciwnikiem udziału kobiet w igrzyskach). W proteście wobec dyskryminacji kobiet Greczynka Stamata Rewiti z Rodos przebiegła niemal całą trasę maratonu w czasie ok. pięciu i pół godziny (dzień po oficjalnym biegu mężczyzn), jednak nie została wpuszczona na stadion, kiedy finiszowała. Według historyków Rewiti miała wysłać pismo do Greckiego Komitetu Olimpijskiego z podpisami świadków, by uznano jej bieg za oficjalny. Nie przetrwał jednak żaden dokument potwierdzający jej udział w maratonie, nieznane są także jej losy po zakończeniu olimpiady.

Źródła podają różne liczby sportowców uczestniczących we wszystkich zawodach. Międzynarodowy Komitet Olimpijski twierdzi, że było ich 241, jednak tylko 179 zostało zidentyfikowanych przynajmniej z nazwiska. Większość źródeł podaje 245 jako liczbę sportowców biorących udział w igrzyskach.

Idea drużyny narodowej w czasie pierwszej nowożytnej olimpiady była całkowicie anachroniczna. Zawodnicy reprezentowali głównie kluby sportowe i zazwyczaj za swój pobyt w Atenach płacili samodzielnie. Mimo to źródła podają rezultaty zawodów z podziałem na wyniki sportowców z poszczególnych państw oraz klasyfikację medalową.

W źródłach występują różnice, jeśli chodzi o liczbę reprezentowanych państw. Według Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego było ich 14, jednak organizacja nie podaje, o które kraje chodzi. Najbardziej prawdopodobny jest udział krajów wymienionych poniżej, chociaż i tutaj pozostają niejasności. Część źródeł zaprzecza udziałowi Chile i Bułgarii, inne zaś wykluczają z grona uczestników sportowców włoskich. Niekiedy wśród krajów uczestniczących wymienia się niesuwerenny Egipt (pozostający pod protektoratem brytyjskim), gdyż grecki tenisista Dionisios Kasdaglis posiadał podwójne obywatelstwo.

W igrzyskach mieli startować też zawodnicy z Belgii i Rosji, jednak ostatecznie wycofali się z udziału.

Okoliczności rozegrania zawodów

Podczas kongresu olimpijskiego w 1894 podkreślano internacjonalistyczny wymiar idei olimpijskiej, podkreślano jej związki z dziedzictwem oświecenia i z pragnieniem, by ponownie odkryć dorobek Grecji starożytnej. Pozwoliło to na pewien czas ukryć nacjonalistyczny kontekst (koniec XIX w. był okresem wielkiego rozwoju ruchów narodowych), który jednak szybko się uwidocznił, gdyż w Grecji sprawę organizacji igrzysk szybko powiązano ze sprawą narodową. Niepodległe państwo greckie od początku istnienia pozostawało w trudnych relacjach z Imperium Osmańskim. Wyraźne były również spory między ludnością Grecji a królem. Głównym kierunkiem polityki krajowej było zatem budowanie uczucia jedności narodowej, na wspólnym terytorium i w opozycji do Turków, towarzyszyło mu dążenie do powiększenia terytorium Grecji drogą zbrojną (Wielka Idea).

Obok wrogości grecko-tureckiej widoczna była rywalizacja francusko-niemiecka, której apogeum była wojna z lat 1870-1871. Niemcy nie miały swoich przedstawicieli na kongresie olimpijskim w 1894 i zadeklarowały udział w igrzyskach dopiero wtedy, gdy Pierre de Coubertin publicznie zaprzeczył, jakoby udział sportowców francuskich miał być uzależniony od absencji Niemców. Z powodów patriotycznych w olimpiadzie nie uczestniczyli francuscy gimnastycy.

Olimpiada przyciągnęła uwagę mediów europejskich. Największe gazety wysłały do Aten swoich reporterów; na igrzyskach obecnych było ok. 30-40 dziennikarzy, w tym ośmiu fotoreporterów z akredytacjami. Z okazji igrzysk we Włoszech powstało pismo La Gazzetta dello Sport, poświęcone w całości tematyce sportowej. Wśród dziennikarzy było wielu Francuzów (Gustave de Lafreté i Frantz Reichel z dziennika sportowego „Le Vélo”, Hugo Perron z „Le Figaro” oraz Charles Maurras z „La Gazette de France”). Liczna grupa francuskich dziennikarzy nie zmieniła faktu, że prasa paryska niespecjalizująca się w sporcie nie poświęciła olimpiadzie zbyt wiele miejsca. Reporterem z Aten dla "The Times" był James David Bourchier, włoska „Opinion Liberale” wysłała na igrzyska Emmanuela de Pudaliego. Bardzo widoczni byli dziennikarze greccy, którzy zgodnie opisywali olimpiadę jako sukces.

W ciągu dziesięciu dni igrzysk zawodom towarzyszyły imprezy artystyczne. Z okazji olimpiady całe Ateny były iluminowane, miały miejsce parady z pochodniami, koncerty i przyjęcia. Wystawiono również antyczne tragedie, m.in. Antygonę i Medeę.

W 1984 powstał amerykański historyczny serial telewizyjny Pierwsza olimpiada, Ateny 1896, wyreżyserowany przez Alvina Rakoffa. W postać Pierre'a de Coubertina wcielił się Louis Jourdan. Serial otrzymał w tym samym roku Nagrodę Emmy za najlepszą muzykę dramatyczną, której autorem był Bruce Broughton.