Xawery Dunikowski (ur. 24 listopada 1875 w Krakowie, zm. 26 stycznia 1964 w Warszawie) – polski rzeźbiarz, malarz i pedagog.

Pochodził ze zubożałej szlachty. Jego ojciec Mieczysław pracował jako nadkonduktor kolei warszawsko-wiedeńskiej. Edukację rozpoczął w Szkole Technicznej w Warszawie. W 1896 przyjechał do Krakowa studiować w Szkole Sztuk Pięknych u rzeźbiarzy: Alfreda Dauna w latach 1896–1899 i Konstantego Laszczki 1899–1903.

Po studiach wyjechał do Warszawy, aby objąć stanowisko profesora rzeźby w Szkole Sztuk Plastycznych. W 1905 zastrzelił podczas sprzeczki malarza Wacława Pawliszaka, został jednak zwolniony z aresztu za kaucją w wysokości 2 tys. rubli. W Warszawie pracował do roku 1910, po czym wyjechał do Krakowa. W 1914 wyjechał na stypendium do Londynu. Kolejne lata spędził w Paryżu, służył w Legii Cudzoziemskiej. W 1922 wrócił do Polski, aby objąć katedrę rzeźby na krakowskiej ASP. Do grona uczniów Dunikowskiego zaliczali się m.in.: Jerzy Bandura, Zygmunt Gawlik, Józef Gosławski, Maria Jarema, Jacek Puget, Henryk Wiciński oraz Jerzy Bereś .

W okresie międzywojennym otrzymał wiele prestiżowych nagród, wykonał setki realizacji, które przyniosły mu międzynarodową sławę. Z dzieł z tego okresu można wymienić postacie czterech ewangelistów na gmachu Seminarium Śląskiego w Krakowie z 1927, głowy wawelskie z lat 1925–1927 i pomnik prezydenta Krakowa Józefa Dietla z 1936.

Przez większą część okresu okupacji był więźniem niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz, gdzie trafił po aresztowaniu w 1940. Uczestniczył w tamtejszym ruchu oporu organizowanym przez Witolda Pileckiego. Po wojnie, w latach 1945–1955, kierował katedrą rzeźby na krakowskiej ASP. W 1955 na stałe przeniósł się do Warszawy. W 1959 został profesorem i kierownikiem katedry rzeźby w Państwowej Szkole Sztuk Plastycznych we Wrocławiu. Z powojennych realizacji Dunikowskiego należy wymienić Pomnik Czynu Powstańczego na Górze św. Anny (1955) powstały w wyniku przebudowania niemieckiego mauzoleum. Z obrazów warto wspomnieć Portret córki z 1924 i Autoportret w stroju mandaryna z 1935. W Krakowie mieszkał w latach 1938–1940 i 1945–1955 przy ulicy Karmelickiej 27, dziś na kamienicy znajduje się tablica upamiętniająca artystę. W Warszawie po 1955 roku mieszkał w domu przy ul. Marchlewskiego obecnie ul. Jana Pawła II (pomiędzy Al. Solidarności a ul. Elektoralną) gdzie na domu zamocowana jest tablica pamiątkowa.

Odznaczenia i upamiętnienie

W 1935 został odznaczony Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury. W 1948 na wniosek ministra kultury i sztuki za wybitne zasługi w dziedzinie rozwoju sztuki polskiej, odznaczony został przez Prezydenta RP Bolesława Bieruta Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, a w 1949 Orderem Budowniczych Polski Ludowej. W 1955 uchwałą Rady Państwa PRL, w związku z 80 rocznicą urodzin za wybitne osiągnięcia artystyczne w dziedzinie rzeźby odznaczony został Orderem Sztandaru Pracy I klasy.

Jego imieniem nazwano między innymi bulwar we Wrocławiu, ulicę w Bydgoszczy, Gliwicach, Krakowie, Słupsku, Wałbrzychu, Zielonej Górze, Warszawie, Poznaniu, Lublinie, Szczecinie oraz plac w Olsztynie. Jego imię nosi również Zespół Szkół w Zawierciu.

W warszawskiej Królikarni mieści się muzeum poświęcone artyście. W 2011 część prac wykonanych przez Dunikowskiego eksponowana była na wystawie czasowej zorganizowanej w Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku.

Wybrane realizacje

• Macierzyństwo (1900)
• Tchnienie (1901)
• Fatum (1904)
• cykl Kobiety brzemienne (1906)
• Grobowiec Bolesława Śmiałego (1917)
• Autoportret (1917)
• cykl Głowy Wawelskie (1925–1926)
• Pomnik Czynu Powstańczego na Górze św. Anny (1946–1955)
• Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej
• Pomnik Żołnierza 1 Armii Wojska Polskiego (1963)