Wolfgang Amadeusz Mozart (ur. 27 stycznia 1756 w Salzburgu, zm. 5 grudnia 1791 w Wiedniu) – kompozytor i wirtuoz gry na instrumentach klawiszowych. Razem z Haydnem i Beethovenem zaliczany do klasyków wiedeńskich.

Życie

Dzieciństwo

Urodzony w Salzburgu, jako siódme dziecko Leopolda Mozarta oraz Anny Marii. Miał starszą o pięć lat siostrę Marię Annę nazywaną Nannerl, która także przejawiała uzdolnienia muzyczne. Razem z nią, kiedy miała 11 lat, mały Wolfgang grywał duety klawesynowe na zasłoniętej jedwabistym materiałem klawiaturze. Ojciec – Leopold Mozart – woził ich po całej Europie, przez co Wolfgang zaczął chorować. W roku 1761 skomponował swój pierwszy utwór – Menuet i Trio KV 1.

Pozostała piątka rodzeństwa zmarła w wieku niemowlęcym. W wieku trzech lat Wolfgang, słysząc grę siostry na klawesynie, zabawiał się wyszukiwaniem tercji na tym instrumencie (jak wspomina później jego siostra). Od piątego roku życia uczył się gry na klawesynie pod kierunkiem swojego ojca.

Imiona Mozarta

Na chrzcie nadano mu imiona Joannes Chrysostomus Wolfgangus Theophilus, pierwsze na cześć świętego katolickiego patrona dnia urodzenia Jana Chryzostoma, Wolfgang na pamiątkę dziadka ze strony matki, a Teofil na pamiątkę ojca chrzestnego. Przez większość życia kompozytor posługiwał się jednak imionami Wolfgang Amadé. Amadé to francuska wersja greckiego imienia Teofil (przyjaciel Boga lub umiłowany przez Boga). Wcześniej używał także wersji włoskiej (Amadeo). We wczesnych dokumentach występowała również forma Wolfgang Gottlieb (Gottlieb to niemieckie tłumaczenie dla Teofil). Natomiast nigdy nie używał najpowszechniejszej dzisiaj wersji łacińskiej Amadeus. W dzieciństwie rodzice używali również zdrobnień Wolferl, Wolfgangerl i we wczesnych czasach Wolfi, o czym wiadomo z listów ojca i innych źródeł.

Podróże

W styczniu 1762 Leopold Mozart i jego dzieci udali się w pierwszą podróż artystyczną – do Monachium na pierwsze rodzinne tournée. Szczegóły tego 3-tygodniowego pobytu nie są znane. Następna podróż całej rodziny, rozpoczęta we wrześniu tego samego roku, wiodła przez Pasawę i Linz do Wiednia. W habsburskiej stolicy Wolfgang i Nannerl zaprezentowali się jako klawesyniści zarówno na dworze cesarskim, jak i w pałacach arystokracji. W drodze powrotnej rodzina zatrzymała się na dwa tygodnie w Bratysławie i na początku stycznia 1763 powróciła do Salzburga.

W czerwcu 1763, zachęcony sukcesem podróży do Wiednia, Leopold Mozart z żoną i obojgiem dziećmi wyruszył na znacznie dłuższe tournée. Początkowo planowano podróż do wielu miast niemieckich i do Paryża; ewentualne dalsze cele miały zależeć od sukcesu – zwłaszcza materialnego – dotychczasowych koncertów. Wolfgang i Nannerl koncertowali zatem w Monachium, Augsburgu, Schwetzingen, Moguncji, Frankfurcie n. Menem (gdzie na koncert Mozarta przyszedł młody Goethe), Koblencji i (prawdopodobnie) Akwizgranie.

W październiku 1763 roku rodzina Mozartów przybyła do Brukseli.

W roku 1764 Wolfgang Mozart zagrał w Wersalu dla Ludwika XV i w pałacu Buckingham dla Jerzego III.

W 1769 roku Mozart został koncertmistrzem kapeli arcybiskupiej.

W latach 1769-1773 trzykrotnie odwiedził Włochy (grudzień 1769 – marzec 1771, sierpień – grudzień 1771 i październik 1772 – marzec 1773). W czasie pierwszego pobytu poznał w Bolonii G.B. Martiniego i został przyjęty na członka sławnej Accademia Filarmonica. W czasie tej podróży po wysłuchaniu w Kaplicy Sykstyńskiej Miserere Gregorio Allegriego zapisał ten utwór z pamięci. „Miserere” można było wykonywać tylko w Kaplicy. Papież podziwiał geniusz młodego twórcy i nadał mu tytuł kawalera orderu „Złotej Ostrogi” (ze znanych kompozytorów takie odznaczenie otrzymał wcześniej Gluck).

W 1773 roku Mozart udał się z ojcem do Wiednia, prawdopodobnie w poszukiwaniu posady na dworze wiedeńskim. Spędził tam cztery miesiące, ale posady nie uzyskał. Niemniej pobyt w Wiedniu był ważny dla rozwoju jego twórczości (zaznajomił się wtedy m.in. z nowymi kwartetami Haydna). Następną podróż, trzymiesięczną, odbył na przełomie lat 1774 – 1775 do Monachium, gdzie skończył komponować operę komiczną Rzekoma ogrodniczka i dyrygował jej prapremierą.

Portret Konstancji Weber (1782), malował Joseph Lange

W 1777 roku Mozart w Monachium poznał szesnastoletnią sopranistkę Alojzę Weber, w której się zakochał. Chciał z nią wyruszyć w podróż, jednak te plany pokrzyżował jego ojciec.

We wrześniu 1777 Mozart rozpoczął kolejną podróż po Europie. Ponieważ ojciec, Leopold Mozart, nie otrzymał od arcybiskupa dłuższego urlopu, Wolfgang wyruszył w towarzystwie matki. Pierwszymi celami podróży były Monachium i Mannheim. Po dłuższym pobycie w Mannheimie oboje pojechali dalej do Paryża, gdzie Mozart spędził pół roku w 1778. W czerwcu 1778 jego matka zachorowała i zmarła 3 lipca 1778. Pobyt w Paryżu nie był zbyt udany. Chociaż wykonanie jego Symfonii „Paryskiej” KV 297 było sukcesem, Mozart nie zdobył uznania paryskich melomanów, ani żadnej posady we Francji.

Usilnie nakłaniany przez ojca do powrotu do Salzburga, wyruszył w drogę, zatrzymując się znowu w Mannheim i Monachium. W drodze powrotnej do Salzburga, Mozartowi udało się znów spotkać w Monachium ze swoją pierwszą miłością Alojzą Weber, która dała mu jednak wtedy do zrozumienia, że nie odwzajemnia już jego uczuć. Załamany z powodu podwójnej straty, jaką była strata matki i Alojzy, w styczniu 1779 Mozart wrócił do Salzburga, gdzie znalazł pracę u ówczesnego księcia arcybiskupa – hrabiego Hieronymusa von Colloredo.

Lata 1779 i 1780 Mozart spędził w Salzburgu. Wtedy też otrzymał zamówienie na napisanie wielkiej opery na rozpoczęcie sezonu operowego w Monachium w grudniu 1780. Operą tą był Idomeneo, król Krety. W listopadzie 1780 Mozart udał się do Monachium, aby dokończyć pracę nad dziełem, nadzorować próby i dyrygować prapremierą oraz paroma następnymi przedstawieniami. Prapremiera Idomeneo została wprawdzie przesunięta z powodu żałoby po śmierci Marii Teresy 29 listopada 1780, ale w końcu odbyła się 29 stycznia 1781. Na premierę przyjechał do Monachium ojciec Mozarta, a także jego siostra. Korzystając z wyjazdu chlebodawcy, arcybiskupa Hieronymusa von Colloredo, do Wiednia, Mozart samowolnie przedłużył pobyt w Monachium.

Doprowadziło to do nieporozumienia z pracodawcą, które zakończyło się wyjazdem Mozarta do Wiednia, gdzie wynajął pokój u rodziny Weberów. Alojza była już co prawda wtedy mężatką, lecz Wolfgangowi bardzo spodobała się jej siostra Konstancja.

4 sierpnia w 1782 r. Wolfgang ożenił się z Konstancją Weber (1762-1842), która także była śpiewaczką. W trakcie ich trwającego dziewięć lat małżeństwa Konstancja powiła szóstkę dzieci, z której przeżyła tylko dwójka. Jednocześnie rozpoczął pracę nad operą Uprowadzenie z seraju.

26 października 1782 odbyło się prawykonanie Mszy C-dur KV 427.

W grudniu 1786 roku otrzymuje Mozart zaproszenie do Pragi wiąże się to z wystawieniem Wesela Figara

Kres życia

Mozart spędził ostatnie lata swojego życia w Wiedniu, gdzie do dzisiaj można zwiedzać jeden z jego apartamentów przy Domgasse 5, położony w pobliżu katedry Św. Szczepana. W domu tym Mozart skomponował w 1786 Wesele Figara.

Jeszcze w październiku 1791 nikt by nie przypuszczał, że za dwa miesiące Mozart już nie będzie żył. Przez wiele lat nie wiedziano, co było przyczyną śmierci kompozytora, tradycja romantyczna zaś stworzyła wokół tego faktu wiele fantastycznych legend. Po długotrwałej analizie medycznej Antona Neumayra, ustalono jednak dość szczegółowy przebieg choroby Mozarta, w którego opisie znajdują się takie objawy, jak: wysoka gorączka, obfite wydzielanie potu i wysypka, stan zapalny i obrzmienie w obrębie kończyn, unieruchomienie ciała z powodu silnego bólu. Diagnoza mówi o ostrej gorączce reumatycznej z obrazem klinicznym nawrotu reumatoidalnego zapalenia stawów i jednoczesnym wystąpieniem reumatyzmu mózgowego połączonego z bardzo wysoką temperaturą i paraliżem najważniejszych ośrodków mózgu. Za bezpośrednią przyczynę śmierci uznaje się upust krwi dokonany przez medyka na dwie godziny przed śmiercią Mozarta. Zespół chorobowy wywołany był przez paciorkowce.

Śmierć przerwała pracę Mozarta nad mszą żałobną Requiem. Na prośbę żony Mozarta dzieło to dokończyli jego znajomi kompozytorzy, Joseph Eybler i Franz Xaver Süssmayr. W rękopisie Mozarta ostatnie nuty postawione jego ręką przypadają na 8 takt partii wokalnych Lacrimosa.

Długo wierzono, że Mozart zmarł w nędzy i zapomnieniu, pochowany w grobie dla ubogich. W rzeczywistości, choć jego twórczość nie była już tak modna w Wiedniu, w dalszym ciągu otrzymywał jednak znaczące przychody z różnych stron Europy, szczególnie z Czech, a konkretnie z Pragi. Został pochowany w grobie 3 klasy, tak jak większość mieszkańców Wiednia. Pochówek tego typu warunkowały dwa zarządzenia Józefa II z lat 1784-1785, które narzucały poszczególne elementy pogrzebu.

W 1809 r. Konstancja poślubiła duńskiego dyplomatę, Georga Nicolausa von Nissena, który był miłośnikiem dzieł Mozarta i napisał pierwszą biografię kompozytora.

Mozart nie miał trudnego życia. Często otrzymywał wynagrodzenie za swoją pracę i gdy już posiadał pieniądze, to trwonił wielkie sumy, prowadząc ekstrawagancki styl życia. Świadczyło to jednak nie o jego próżności, lecz o chęci aktywnego zaistnienia w wiedeńskim świecie muzyków, co miało przynieść w efekcie dodatkowe dochody. Dużych wydatków przysparzała Mozartowi również jego żona Konstancja. Gdy była już szósty raz w ciąży, miała duże problemy ze stopami, co zmuszało ją do częstych i długich wyjazdów do uzdrowiska Baden bei Wien.

Dzieci Mozarta

• Reimund Leopold Mozart (ur. 27 czerwca 1783 w Wiedniu, zm. 19 sierpnia 1783 w Wiedniu)
• Carl Thomas Mozart (ur. 21 września 1784 w Wiedniu, zm. 31 października 1858 w Mediolanie)
• Johann Thomas Leopold Mozart (ur. 18 października 1786 w Wiedniu, zm. 15 listopada 1786 w Wiedniu)
• Theresia Maria Anna Mozart (ur. 27 grudnia 1787 w Wiedniu, zm. 29 czerwca 1788 w Wiedniu)
• Anna Maria Mozart (ur. zm. 16 listopada 1789 w Wiedniu)
• Franz Xaver Wolfgang Mozart (ur. 26 lipca 1791 w Wiedniu, zm. 19 lipca 1844 w Karlsbadzie)

Z szóstki dzieci, które przyszły na świat w trakcie 9-letniego małżeństwa Wolfganga i Konstancji (1782-91), dzieciństwo przeżyli tylko dwaj synowie. Żaden z nich nie ożenił się i nie pozostawił potomstwa. Ród Wolfganga Amadeusza Mozarta w linii prostej wymarł w połowie XIX w.

Portret Mozarta (1782), Joseph Lange

Twórczość

Mimo iż Mozart żył niecałe 36 lat, zdążył pozostawić po sobie kilkaset skrzących się dowcipem i wyróżniających słynną mozartowską lekkością oraz melodyjnością utworów. Ponad 50 symfonii, kilkadziesiąt koncertów fortepianowych, skrzypcowych, fletowych i na inne instrumenty solowe z towarzyszeniem orkiestry, blisko 20 mszy (a także słynne, acz niedokończone przez niego „Requiem”) oraz inne utwory muzyki kościelnej, 13 oper, które do dnia dzisiejszego znajdują się w repertuarze wszystkich teatrów operowych świata (zwłaszcza takie arcydzieła, jak „Uprowadzenie z seraju”, „Wesele Figara”, „Don Giovanni”, „Czarodziejski flet”, „Cosí fan tutte” czy też mniej znana u nas jego pierwsza większa opera „Idomeneo, król Krety”). Mozart napisał również wiele utworów kameralnych, solowych. Jest także pierwszym wielkim twórcą wśród zawodowych kompozytorów piszących muzykę rozrywkową (tańce, divertimenta, serenady na czele z „Eine kleine Nachtmusik (KV 525)”).

Opery

Mozart z największym entuzjazmem, o którym świadczą również jego listy, pisał opery. W ciągu niespełna 23 lat skomponował ponad 20 dzieł scenicznych, przede wszystkim w panującym wówczas stylu włoskim i do włoskich na ogół tekstów.

W 1767 Mozart skomponował swoją pierwszą operę, jeśli można jej mianem określić scholastyczny dramat muzyczny Apollo et Hyacinthus (KV 38). Kolejna Bastien i Bastienne (1768, KV 50=46b) dała już całkiem inny rezultat. Młody muzyk był już zdolny do panowania nad tematem, a jego muzyka emanowała sielankową radością i urokiem spontaniczności. La finta semplice (1768, KV 51) jest pierwszym podejściem Mozarta do gatunku określanego opera buffa (opera komiczna).

Później, na zlecenia otrzymane w Mediolanie i Salzburgu, powstały pierwsze włoskie opery (opera seria i serenata teatrale: Mitridate re di Ponto (1770, KV 87), Ascanio in Alba (1771, KV 111), Il sogno di Scipione (1771, KV 126), Lucio Silla (1772, KV 135). Pierwszym operom seria brakuje formalnej perfekcji starszego Mozarta. Libretta są nieprzekonujące i nieprawdopodobne, był to jednak powszechny mankament ówczesnych oper.

W dziele La finta giardiniera (1774-1775, KV 196), Mozart wraca do opera buffa, przewyższając wszystkie poprzednie wzory tego gatunku. Mimo wad libretta postacie nie są już schematyczne, lecz stają się autentycznymi osobowościami, zaś muzyka dobitnie przyczynia się do ich podkreślenia.

Wśród niewielu oper do tekstu niemieckiego najważniejsze są singspiele (śpiewogry) Uprowadzenie z Seraju i Czarodziejski flet. Chociaż legenda głosi (a film Miloša Formana Amadeusz ją utrwala), że po premierze Uprowadzenia z Seraju cesarz Józef II powiedział do Mozarta: „za dużo nut”, utwór odniósł ogromny sukces i przyniósł kompozytorowi sławę również poza Wiedniem. „Modna w tym czasie stylizacja muzyki „tureckiej” polegała na większej niż zazwyczaj ilości szybkich dźwięków w dynamice forte, obecności „egzotycznych” ozdobników o nietypowej chromatyce i „janczarskiej” instrumentacji (w rozbudowanym finale 2 aktu).”

Trzy najwybitniejsze włoskojęzyczne opery Mozarta powstały do librett napisanych przez Lorenza da Ponte. Są to Wesele Figara, Don Giovanni i Così fan tutte.

Wesele Figara (1786, KV 492) zostało oparte na Le marriage de Figaro Pierre’a Beaumarchais, dziele, które było źle przyjęte i rzadko wykonywane we Francji z powodu krytyki wad dominujących klas społecznych (duchowieństwa i arystokracji), przeciwstawionych zdrowemu duchowi Trzeciego Stanu. W Austrii opera Mozarta także spotkała się ze sprzeciwem ze strony dworu cesarskiego, chociaż Da Ponte usunął z oryginalnego tekstu najbardziej drastyczne wątki polityczne, podtrzymując jednak naganną ocenę postępowania hrabiego Almavivy. Opera została po raz pierwszy wykonana wiosną 1786 w wiedeńskim Burgtheater, odnosząc ogromny sukces. „Powstała „commedia per musica” – zabawna, ale z morałem i czytelną krytyką stosunków społecznych. Tradycyjna komedia charakterów ustąpiła w niej miejsca komedii sytuacyjnej, gdyż żadna z postaci nie jest śmieszna, a tym bardziej ośmieszana – zabawne są jedynie ich perypetie. W znakomitych ensemblach charaktery „kontrapunktują się”. Mozart najbardziej lubił sekstet w trzecim akcie, gdy stopniowo wyjaśniają się nieporozumienia narosłe w wyniku wcześniejszych intryg, ale każdy z bohaterów inaczej reaguje na tę zmianę sytuacji. Odczuwają oni radość, wzruszenie albo złość, a muzyka tę różnorodność reakcji wyśmienicie oddaje.”

Stavovské divadlo, Praga – w tym teatrze swoje światowe prapremiery miały opery Don Giovanni i Łaskawość Tytusa

Wyjątkowy sukces Wesele Figara odniosło w Pradze w Teatrze Narodowym Hrabiego von Nostitza (Stavovské divadlo). W efekcie u Mozarta zamówiono nową operę i powstał Don Giovanni, kolejna w dziejach teatru opowieść o uwodzicielu ponoszącym karę za niemoralny tryb życia.

Don Giovanni określany jest jako „wesoły dramat” (dramma giocoso), a równocześnie ma momenty dramatyczne, a nawet tragiczne. Romantycy najchętniej kończyli operę sceną, w której głównego bohatera pochłania piekło. W XX wieku zazwyczaj można obejrzeć na końcu sekstet z udziałem pozostałych (z wyjątkiem głównego bohatera, jak również Komandora) postaci, które tłumaczą, że obejrzeliśmy przypowiastkę z morałem służącą rozrywce, czyli taki właśnie „wesoły dramat”.

Uważa się, że muzyka tej opery jeszcze lepiej niż w Weselu Figara maluje zróżnicowane portrety psychologiczne bohaterów. „Główny bohater przyjmuje ton bohaterski, uwodzicielski lub prowokujący w zależności od okoliczności. Jego służący Leporello często bywa nieodparcie komiczny, ale w sytuacjach dramatycznych jest równie przejmujący jak postacie „poważne”. Bohaterki reprezentują trzy różne światy i trzy style muzyczne. Dramatyczno-liryczne są arie Donny Anny. Z barokową emfazą śpiewa Donna Elwira. Natomiast partia wieśniaczki Zerliny pełna jest rokokowego wdzięku i naiwności.”[3]

Do singspielu (śpiewogry) Mozart powrócił, pisząc w 1791 r. Czarodziejski flet (KV 620) do baśniowego libretta, które napisał Emanuel Schikaneder. Był on również, jak byśmy dzisiaj powiedzieli, producentem i reżyserem pierwszej inscenizacji tej opery, w której ponadto śpiewał jedną z głównych ról – Papagena. Podobnie jak w Uprowadzeniu z seraju, także i w Czarodziejskim flecie dialogi są mówione (a nie śpiewane), i to w języku niemieckim, co było typowe dla singspieli przeznaczonych dla szerszej widowni niż opery seria we włoskim stylu i języku.

Chronologiczna lista oper:

• Udana naiwność (KV 51)
• Bastien i Bastienne (KV 50)
• Mitrydates, król Pontu (KV 87)
• Askaniusz w Albie (KV 111)
• Sen Scypiona (KV 126)
• Lucio Silla (KV 135)
• Rzekoma ogrodniczka (KV 196)
• Król pasterz (KV 208)
• Idomeneo, król Krety (KV 366)
• Uprowadzenie z seraju (KV 384)
• Dyrektor teatru (KV 486)
• Wesele Figara (KV 492)
• Don Giovanni (KV 527)
• Così fan tutte (KV 588)
• Łaskawość Tytusa (KV 621)
• Czarodziejski flet (KV 620)

Oprócz nich istnieją także opery niedokończone:

• Zaide (KV 344)
• Gęś z Kairu (KV 422)
• Mąż zawiedziony (KV 430)

Mozart napisał też muzykę do dramatu heroicznego Geblera – Thamos, król Egiptu (KV 345).

Utwory religijne

Muzyka sakralna Mozarta to głównie kompozycje wokalne, chociaż są też przykłady muzyki instrumentalnej, jak 17 Sonat kościelnych (lub organowych) na dwoje skrzypiec, kontrabas i organy (niektóre także z trąbkami i kotłami), skomponowanych między rokiem 1767 i 1780.

Kompozycje sakralne obejmują 19 mszy, wśród nich Weisenhaus Messe c-moll KV 139, pewną liczbę dzieł należących do gatunku Missa Brevis (tzw. msze krótkie), napisanych głównie w Salzburgu (KV 167-192-194-195 oraz tzw. Wróbla msza (KV 220)), a przede wszystkim Koronacyjna KV 317, Wielka Msza c-moll KV 427 (z nieukończonym Credo i brakującym Agnus Dei) i ostatnie dzieło Mozarta Requiem d-moll KV 626, napisane w 1791, po 8-letniej przerwie, gdy w ogóle nie komponował mszy, a ukończone przez Franza Xavera Süssmayra po śmierci Mozarta.

Do dzieł sakralnych należy szereg kompozycji innego rodzaju, wśród nich Kyrie, ofertoria, antyfony, motety (Exsultate, Jubilate KV 165 oraz bardzo znane Ave verum corpus KV 618).

Muzyka sakralna Mozarta prezentuje bogatą stylistycznie mozaikę: elementy tematów chorału gregoriańskiego spotykają się z surowymi kontrapunktami, niekiedy pojawiają się elementy operowe.

Muzyka instrumentalna

Twórczość dla zespołów instrumentalnych, obok symfonii, obejmuje divertimenta, nokturny, serenady (m.in. serenadę Eine kleine Nachtmusik (KV 525), cassazioni, marsze i tańce.