Władysław Szpilman, ps. „Al Legro” (ur. 5 grudnia 1911 w Sosnowcu, zm. 6 lipca 2000 w Warszawie) – polski kompozytor, pianista i aranżer żydowskiego pochodzenia.

Życiorys

Urodził się w Sosnowcu przy ul. Targowej 18 w rodzinie żydowskiej jako najstarsze dziecko Samuela (Szmula) Szpilmana i Edwardy (Estery) z domu Rappaport. Miał brata Henryka i dwie siostry: Reginę i Halinę. Uczył się w Konserwatorium im. Fryderyka Chopina w Warszawie pod kierunkiem Józefa Śmidowicza i Aleksandra Michałowskiego. W 1931 roku uzyskał stypendium w Akademii Sztuk w Berlinie, gdzie studiował u Artura Schnabla, Leonida Kreutzera (fortepian) i Franza Schrekera (kompozycja). Tam skomponował swoje pierwsze utwory symfoniczne i suitę fortepianową Życie maszyn.

W 1933 roku atmosfera potęgującego się narodowego socjalizmu w Niemczech skłoniła go do powrotu do kraju. W 1934 nawiązał współpracę z Bronisławem Gimplem, znanym amerykańskim skrzypkiem polskiego pochodzenia. W 1935 roku został zaangażowany jako etatowy pianista w Polskim Radiu. W tym okresie skomponował pierwsze szlagiery: Kiedy kochasz się w dziewczynie (sł. Emanuel Szlechter), Nie ma szczęścia bez miłości i Straciłam twe serce (z tekstami brata Henryka ps. Herold), Nocą (słowa Emanuel Szlechter), a także muzykę do filmów Wrzos (1937) i Dr Murek (1939), co przyniosło mu znaczną popularność.

Podczas obrony Warszawy, 23 września 1939 grał w ostatniej audycji „na żywo” recital utworów Chopina. Chwilę później niemieckie bomby spadły na elektrownię warszawską i Polskie Radio zamilkło (sześć lat później pierwsza emisja Polskiego Radia z Warszawy/Raszyna zaczęła się od tych samych utworów granych wtedy przez Szpilmana).

W 1940 roku rodzina Szpilmanów znalazła się w utworzonym przez Niemców getcie. Rodzinę utrzymywał z grania w kawiarniach (Cafe Capri prowadzonej przez Belę Gelbard) i salkach koncertowych getta. Był solistą Orkiestry Symfonicznej Simona Pullmanna. W tym czasie skomponował szereg piosenek oraz wykonywany wielokrotnie w kawiarni Sztuka utwór z tekstem Władysława Szlengla na głos i dwa fortepiany pt. Casanova oraz Jej pierwszy bal (wyk. Wiera Gran).

W sierpniu 1942 roku podczas wielkiej akcji deportacyjnej stracił całą rodzinę, sam zaś dzięki żydowskiemu policjantowi, który zmusił go do ucieczki z Umschlagplatzu, uniknął wywiezienia do obozu zagłady w Treblince.

Pracował niewolniczo jako robotnik budowlany do momentu, gdy w 1943 udało mu się uciec na tzw. aryjską stronę. Tam był ukrywany do końca lipca 1944 roku przez Czesława Lewickiego, Andrzeja i Janinę Boguckich, Helenę Lewicką, przy materialnej pomocy Eugenii Umińskiej, Witolda Lutosławskiego, Edmunda Rudnickiego, Piotra Perkowskiego i Ireny Sendlerowej oraz organizacji „Żegota”.

Po powstaniu warszawskim pozostał w ukryciu, odcięty od wszelkiej pomocy ze strony przyjaciół, w ruinach wypalonego domu w alei Niepodległości 223. Odkrył go tam Niemiec, kapitan Wehrmachtu Wilm Hosenfeld, który udzielał mu pomocy, dostarczając mu żywności. Dopiero w 1950 roku Szpilmanowi udało się poznać tożsamość Niemca, lecz nie udało mu się już uwolnić go z niewoli sowieckiej. Hosenfeld zmarł w obozie karnym pod Stalingradem w sierpniu 1952 roku (w 2007 został on uhonorowany przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, a w 2009 izraelski Instytut Jad Waszem nadał Hosenfeldowi tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata).

Po 1945 roku wrócił do pracy w Polskim Radiu, na początku jako zastępca dyrektora działu muzycznego. Występował z koncertami solo (w repertuarze miał m.in. Wariacje Rachmaninowa na temat Paganiniego, Koncerty fortepianowe J. Brahmsa z dyrygentami Witoldem Rowickim, Janem Krenzem i in.), a także grał muzykę kameralną z Bronisławem Gimplem (z przerwą 1948−1956), sporadycznie koncertował również z Henrykiem Szeryngiem, Idą Händel, Tadeuszem Wrońskim i Romanem Totenbergiem.

Po wojnie skomponował ponad 500 popularnych piosenek m.in. Trzej przyjaciele z boiska, Tych lat nie odda nikt, W małym kinie czy Nas zaczarować musiał deszcz. Był też autorem muzyki filmowej do filmu Zadzwońcie do mojej żony (1957), wielu piosenek i słuchowisk radiowych dla dzieci, musicalów Ciotka Karola i Czerwony Kapturek, kompozytorem szeregu utworów symfonicznych (obecnie wydanych w całości w wydawnictwie muzycznym Boosey & Hawkes w USA).

W 1947 roku skomponował sygnał do Polskiej Kroniki Filmowej.

W 1956 roku, korzystając z politycznej odwilży, reaktywował ZAiK pod nową nazwą ZAKR (Związek Polskich Autorów i Kompozytorów), którego prezesem był do 1961.

W 1961 roku zorganizował według własnego pomysłu Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie. Od 1945 do 1963 był także szefem działu muzyki rozrywkowej Polskiego Radia.

W 1963 roku stworzył Kwintet Warszawski (zapraszając do współpracy Bronisława Gimpla, Tadeusza Wrońskiego, Stefana Kamasę i Aleksandra Ciechańskiego, później Krzysztofa Jakowicza, Igora Iwanowa, Jana Tawroszewicza, Andrzeja Orkisza, Krzysztofa Podejkę i innych), z którym do 1986 dał ponad 2000 koncertów na całym świecie, głównie poza granicami Polski.

Został odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1950), Krzyżem Kawalerskim (1954) i Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (odznaczony 1999).

Został pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A3 tuje-3-14).

Życie prywatne

W 1950 poślubił studentkę medycyny Halinę Grzecznarowską, córkę Józefa Grzecznarowskiego, działacza socjalistycznego, posła na Sejm i prezydenta Radomia. Miał synów Andrzeja i Krzysztofa.

Jego kuzynem był kompozytor i pianista Leon Szpilman.

Kontrowersje

W książce Oskarżona: Wiera Gran jej autorka Agata Tuszyńska przytoczyła relację Wiery Gran, jakoby Władysław Szpilman był w getcie warszawskim funkcjonariuszem Żydowskiej Służby Porządkowej i brał udział w wielkiej akcji deportacyjnej w getcie latem 1942 roku. Wiera Gran poznała Szpilmana przed wojną, a w getcie występowali razem w kawiarni Sztuka. Po ukazaniu się książki wdowa po Szpilmanie i syn kompozytora pozwali jej autorkę oraz wydawcę – Wydawnictwo Literackie.

W lutym 2016 roku rozpatrujący skargę kasacyjną Sąd Najwyższy uchylił niekorzystny dla rodziny wyrok i przekazał sprawę sądowi niższej instancji do ponownego rozpatrzenia. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 29 lipca 2016 roku częściowo uwzględnił pozew, orzekając, że „przytaczanie w książce słów schorowanej staruszki, które uderzają w światowej klasy kompozytora, nie może być przyjmowane przez autorkę i wydawcę bezkrytycznie”. Sąd nakazał, aby w sytuacji, gdyby książka została wznowiona, strony, w których znajdują się informacje o rzekomej współpracy Władysława Szpilmana z Niemcami, zostały z niej usunięte. Nakazał także przeproszenie Haliny Grzecznarowskiej-Szpilman i Andrzeja Szpilmana przez Agatę Tuszyńską za naruszenie ich prawa do kultywowania pamięci o zmarłym jako o dobrym człowieku.

Upamiętnienie

• 25 września 2011 imię Władysława Szpilmana otrzymało studio koncertowe znajdujące się na parterze gmachu Polskiego Radia w al. Niepodległości 77/85[15].
• 4 grudnia 2011 na fasadzie domu przy al. Niepodległości 223 została odsłonięta tablica w językach polskim i angielskim upamiętniająca kompozytora. W ceremonii uczestniczyli m.in. córka Wilma Hosenfelda, Jorinde Hosenfeld-Krejci, oraz syn Władysława Szpilmana – Andrzej.

Wybrane utwory

• Do widzenia Teddy (sł. Jan Gałkowski i Bogusław Choiński, wyk. Ludmiła Jakubczak)
• Przyjdzie na to czas (sł. Kazimierz Winkler, wyk. Violetta Villas)
• Sto lat (sł. Helena Kołaczkowska, wyk. Andrzej Bogucki)
• Tych lat nie odda nikt (sł. Kazimierz Winkler, wyk. Irena Santor)
• Nocami i dniami (sł. Kazimierz Winkler, wyk. Irena Santor)
• Kokosy, kokosy (sł. Kazimierz Winkler, wyk. Violetta Villas)
• Jutro będzie dobry dzień (sł. Edward Fiszer, wyk. Helena Majdaniec)
• Deszcz (sł. Konstanty Ildefons Gałczyński, wyk. Rena Rolska)
• Cicha noc (sł. Roman Sadowski, wyk. Janina Godlewska)
• Ja jestem twoja (sł. Tadeusz Kubiak, wyk. Irena Santor)
• Skończona gra (sł. Tadeusz Kubiak, wyk. Joanna Rawik)
• Trzej przyjaciele z boiska (sł. Artur Międzyrzecki, wyk. Chór Czejanda)
• Do roboty (sł. Stanisław Ryszard Dobrowolski, wyk. chór Polskiego Radia w Krakowie)
• Nie wierzę piosence (sł. Bronisław Brok, wyk. Hanna Skarżanka)
• Zakochani (sł. Bronisław Brok, wyk. Sława Przybylska)
• Naucz mnie tańczyć (sł. Ludwik Starski, wyk. Chór Czejanda)
• Pik, pik, pik (sł. Bronisław Brok, wyk. Marta Mirska)
• W małym kinie (sł. Ludwik Starski, wyk. Mieczysław Fogg)
• Nie ma szczęścia bez miłości (sł. Henryk Herold Szpilman, wyk. Hanna Brzezińska)
• I tylko mi żal (sł. Kazimierz Winkler, wyk. Jerzy Połomski)
• Kiedy kochasz się w dziewczynie (sł. Emanuel Szlechter, wyk. Mieczysław Fogg)
• Walczyk murarski (sł. Kazimierz Wajda, wyk. Andrzej Bogucki)
• Piosenka mariensztacka (sł. Artur Międzyrzecki, Tadeusz Kubiak, wyk. Chór Czejanda)
• Piosenka o przyjaźni (sł. Tadeusz Kubiak, wyk. Chór Czejanda)
• Zmartwienie maszynisty (sł. Henryk Gaworski, wyk. Chór Czejanda)
• Pójdę na stare miasto (sł. Edward Fiszer, wyk. Jadwiga Prolińska)
• Parę butów mam (sł. Jerzy Wasowski, wyk. Jerzy Wasowski)
• Literki (sł. Władysław Broniewski, wyk. Halina Mickiewiczówna)
• Lata ptaszek (sł. Jan Brzechwa, wyk. Andrzej Bogucki)
• Rada puchaczy (sł. Jan Brzechwa, wyk. Andrzej Bogucki)
• Elegia jesienna (sł. Jan Brzechwa, wyk. Irena Santor)
• Mróz (sł. Julian Tuwim, wyk. Halina Mickiewiczówna)
• Ojra ech (sł. Roman Sadowski, wyk. Chór Czejanda)
• Tak mało cię znam (sł. Jerzy Jurandot, wyk. Sława Przybylska)
• Autobus czerwony (sł. Kazimierz Winkler, wyk. Andrzej Bogucki)

Wybrane kompozycje z zakresu muzyki poważnej

• 3 Little Folk Songs Suites (after own children’s songs) for piano (prawykonanie Ewa Kupiec w Konzerthaus w Berlinie)
• Ballet Scene (prawykonanie Filharmonia Narodowa w Warszawie, wyk. Orkiestra Filharmonii Narodowej, dyr. Antoni Wit)
• Concertino (prawykonanie Los Angeles, Fortepian – Arturo Abbadi, wyk. Los Angeles Symphony dyr. Noreen Green)
• Introduction to a film (prawykonanie Konzerthaus Berlin Symphonisches Orchester des Berliner Rundfunks, dyr. Andrej Boreyko)
• Little Overture for Symphony Orchestra (prawykonanie Filharmonia w Łodzi, Orkiestra Filharmonii Łódzkiej, dyr. Andrzej Markowski)
• Waltz in the Olden Style (prawykonanie Filharmonia Narodowa w Warszawie, wyk. Orkiestra Filharmonii Narodowej, dyr. Antoni Wit)
• The Life of the Machines, suita na fortepian (prawykonanie Guenter Herzfeld, Filharmonia Berlińska)
• Paraphrase on an Original Theme (prawykonanie Konzerthaus Berlin Symphonisches Orchester des Berliner Rundfunks, dyr. Andrej Boreyko)

CD

• „F. Chopin – Dzieła wszystkie” – Wydanie Narodowe – F. Chopin – Trio fortepianowe, Introdukcja i Polonaise – W. Szpilman, T. Wronski, A. Ciechanski, H. Kowalska, Muza Warszawa 1958, Polskie Radio 2005
• „J. Zarębski – Kwintet Fortepianowy” Kwintet Warszawski, Muza Warszawa 1964
• „R. Schumann, D. Szostakowicz – Kwintety Fortepianowe” Kwintet Warszawski, Muza Warszawa 1965
• „A. Dvorak – Kwintet Fortepianowy” Kwintet Warszawski, Polskie Nagrania Warszawa 1970
• „Grażyna Bacewicz – Kwintety Fortepianowe” Kwintet Warszawski, Polskie Nagrania Warszawa 1974
• „J. Brahms – Kwintet Fortepianowy” Kwintet Warszawski, Polskie Nagrania Warszawa 1976
• „W. Szpilman – Piosenki” Polskie Nagrania, Warszawa 1988
• „Wladyslaw Szpilman – Ein musikalisches Portrait” Werke von Szpilman, Rachmaninov und Chopin, Alinamusic Hamburg 1998
• Władysław Szpilman – Portret [5 CD Box-Set] Polskie Radio Warszawa 2000
• Wladyslaw Szpilman. The Original Recordings of the Pianist. SONY Classical 2002
• The Pianist [Soundtrack] SONY BMG 2002
• Songs of Wladyslaw Szpilman – sings Wendy Lands, Universal Music USA 2003
• Wladyslaw Szpilman – Works For Piano & Orchestra. SONY Classical 2004
• Władysław Szpilman – Legendary Recordings [3 CD Box-Set] (Bacewicz, Prokofieff, Beethoven, Grieg, Chopin, Zarębski i in.) SONY Classical 2005
• Piosenki Władysława Szpilmana Songbook – Wendy Lands, Polskie Radio 2017
• Dedykacja – płyta zawierająca nagranie suity fortepianowej Życie maszyn, Requiem Records, 2018

Pianista

W 1946 opublikowano jego książkę pt. Śmierć miasta, w opracowaniu Jerzego Waldorffa, która została ocenzurowana i wydana w małym nakładzie, opisywała bowiem historię niepasującą do oficjalnych wersji (opis polskich szmalcowników, „dobry wróg” ukazany jako Austriak pomagający Szpilmanowi, udział jednostek ukraińskich i litewskich w masakrach w getcie warszawskim). Dopiero po ponad 50 latach ukazała się w niemieckim wydawnictwie Ullstein (1998) poprawiona i uzupełniona wersja książki pod nowym tytułem Pianista, w której Hosenfeld jest Niemcem. W 1950 na kanwie wspomnień powstał film Miasto nieujarzmione (Robinson warszawski), odbiegający jednak znacznie od pierwowzoru.

W 1998 syn Władysława Szpilmana Andrzej doprowadził do wydania jego książki w Niemczech i Anglii (pod tytułami Das wunderbare Überleben i The Pianist). Przez szereg gazet w Wielkiej Brytanii i USA została wówczas uznana za najlepszą książkę roku 1999, a w 2002 została wybrana najlepszą książką roku przez francuskie czasopismo literackie „Lire” oraz otrzymała nagrodę czytelników pisma „Elle”. Książka zajmowała także pierwsze miejsca na listach bestsellerów w wielu krajach (m.in. w Polsce ok. 80 tygodni w latach 2000–2003 oraz trzykrotnie jako książka roku na liście „Rzeczpospolitej”). Do 2020 książkę Pianista przetłumaczono na ok. 40 języków.

Na jej podstawie w 2002 Roman Polański wyreżyserował Pianistę (główna rola Adrien Brody), nagrodzonego m.in. Złotą Palmą na Festiwalu Filmowym w Cannes (2002) i 3 Oscarami (2003) w USA.

Zobacz też

• (9973) Szpilman – planetoida z grupy pasa głównego asteroid