Władysław Szlengel (ur. 1912 w Warszawie, zm. 8 maja 1943 tamże) – polski poeta, autor tekstów kabaretowych i piosenek, dziennikarz, aktor estradowy. Kronikarz i poeta warszawskiego getta. Jego nazwisko podawano na płytach jako Schlengel, Szlengiel, Szlengl lub Sztengel.

Młodość

Urodził się w 1912 r. w Warszawie (inne źródła podają 1911 oraz 1914). Ojciec miał na imię Maurycy i zmarł w 1934. Ojciec był członkiem stowarzyszenia Chesed Weemes. Z nekrologu ojca wynika, że Szlengel miał brata lub braci. Matka, Mala z Wermusów Szlengel, zmarła 30 lipca 1936 roku. W warszawskiej książce telefonicznej z roku 1938/1939 na ulicy Waliców 14 nadal podany jest ojciec M. Szlengel.

Mieszkał w kamienicy przy ul. Waliców 14 W młodości pomagał ojcu, który był artystą malarzem i zarabiał malowaniem plakatów reklamowych dla kin. W 1930 ukończył trzyklasową Szkołę Handlową Zgromadzenia Kupców miasta stołecznego Warszawy mieszczące się przy ulicy Prostej 14 róg Waliców 2/4 (tę szkołę skończył także Ludwik Sempoliński, który w przyszłości bedzie grał teksty Szlengla, czy historyk Marian Fuks, który będzie pisał o Szlenglu). Nie wiadomo czy studiował po skończeniu Handlówki. Miał żonę, ale (do 2013) nie udało ustalić się jej imienia.

Twórczość do 1939 roku

W Naszym Przeglądzie 31 sierpnia 1930 opublikował wiersz Cjankali dotyczący wystawianego wtedy dramatu Friedricha Wolffa poruszającego sprawę legalizacji aborcji. Od 1935 do 1939 roku jego teksty były nagrywane na płytach Syrena Rekord i Odeon. Był autorem około 75 piosenek. Teksty jego śpiewali prawie wszyscy najwybitniejsi piosenkarze z okresu lat 1930: Adam Aston, Janusz Popławski, Tadeusz Faliszewski, Albert Harris, Mieczysław Fogg, Stefan Witas czy Wiera Gran. Pisał polskie wersje piosenek do filmów: Judel gra na skrzypcach, Noc w operze [A night at the opera, 1935], Panna Lili (Fräulein Lilli), Król kobiet [The Great Ziegfeld, 1936] , Podwórka Warszawy, Tango Notturno, Vivere [włoski film z 1936 roku].

W 1934 Szlengel wystąpił do sądu przeciwko pracownikowi polskiego radia Henrykowi Bielickiemu, oskarżając go o plagiat. Szlengel złożył na rzecz Bielickiego scenariusz słuchowiska Ludzie na dnie, które jakiś czas potem pojawiło się na fali eteru pod tytułem Trzy mile od brzegu. Autorem miał być ktoś ukryty pod kryptonimem Hanbiel. Adwokatem Szlengla w tej sprawie był Jan Brzechwa. W 1938 roku należał do Stowarzyszenia Autorów ZAiKS jako autor.

Pisał teksty dla kabaretów i teatrów rewiowych. Dla teatrzyku 13 rzędów stworzył teksty "Sierotka" i "Buick i skoda". W swoich wierszach i piosenkach opisywał Warszawę i jej folklor zwłaszcza przedmiejski. Dla powstałego w 1939 roku kabaretu Ali Baba napisał wraz z Wittlinem piosenkę "Ostatni posłaniec", do której legendarą rolę stworzył Ludwik Sempoliński. Też dla Ali Baby pisał teksty do rewii Orzeł czy rzeszka, którą wystawiono w maju 1939 r. z Mirą Zimińską i Kazimierzem Krukowskim.

Przechodząc co dzień w drodze do teatru koło Hotelu Europejskiego zauważyłem posłańca staruszka, któremu z całego umundurowania pozostała tylko czerwona czapka, a jedynym zajęciem rozdawanie za groszową opłatą ulotek reklamujących się firm. Żałosny jego wygląd natchnął mnie do odtworzenia scenicznego takiej właśnie postaci ... [Wittlin i Szlengel napisali] oddzielnie teksty, które połączone razem stworzyły piękną i rzewną piosenkę. Muzykę opartą na starych motywach warszawskich walców skomponował Sygietyński. [Ludwik Sempoliński, Wielcy artyści małych scen]

W teatrze Małe Qui Pro Quo był współautorem programów "Strachy na lachy" oraz "Nic nie wiadomo". W 1939 był jednym z autorów przedstawienia Kto kogo dla teatrzyku kabaretowego Tip-Top. W latach 1930 pisał wiersze dla Naszego Przeglądu, dla satyrycznego czasopisma Szpilki oraz teksty dla czasopism Robotnik, Sygnały oraz Chochoł. Teksty te, zwłaszcza póżniejsze, opisywały tematykę sytuacji Żydów w Polsce.

Twórczość w okresie 1940-1943

Białystok

Po wybuchu II wojny światowej uczestniczył w obronie Warszawy. Następnie przedostał się z żoną do Białegostoku, gdzie pracował w Białostockim Teatrze Miniatur. Teatr Miniatur powstał w końcu 1939 roku. Kierownictwo artystyczne objął Krukowski, literackie Zbigniew Mitzner (Jan Szeląg), a muzyczne Leon Boruński. Zespół rozpadł się podczas występów na przełomie 1939/1940 roku. Z tego okresu pochodzi piosenka pt. List zapisana i odtworzona z pamięci przez Włodzimierza Boruńskiego. Z Alfredem Schützem napisał melorecytację dramatyczną Stacja Marinka.

Kawiarnia Sztuka

W 1940 wrócił do Warszawy do kamienicy na ulicy Waliców i znalazł się w warszawskim getcie. Brał aktywny udział w działalności Café Sztuka, gdzie występował razem z Wacławem Teitelbaumem ("mecenas Wacuś"), Wierą Gran, Polą Braun, Dianą Blumenfeld, Marysią Ajzensztadt, Andrzejem Włastem i pianistami Janiną Pruszycką, Adolfem Goldfederem i Władysławem Szpilmanem. Wiera Gran wykonywała tam Jej pierwszy bal, utwór skomponowany przez Władysława Szpilmana ze słowami Szlengla na motywach walca To dawny mój znajomy z opery Ludomira Różyckiego Casanova. W.g. Grońskiego: W Sztuce narodził się największy przebój kabaretowy: trwający piętnaście minut utwór Jej pierwszy bal skomponowany przez Władysława Szpilmana. Autorem tekstu był [..] Władysław Szlengel. Każdorazowe wykonanie utworu wprowadzało publiczność w trans [..] Podobno Szlengel w jedną noc uporał się z problemami technicznymi, jakie nasterczała rozbudowana, ogromna jak na piosenkę kompozycja. [..] W piosence huczało morze, przewalał się sztorm, o świcie nad jeziorem niósł się krzyk odlatujących ptaków [..] Ale, kto wie czy nie najsilniej [..] wzruszał publiczność końcowy fragment utworu, przemiana walca Różyckiego w kompozycję Chopina [..] Twórcy Balu zdawali sobie z możliwych konsekwencji. A jednak ważyli się na złamanie zakazu grania Chopina ...

Szlengel stworzył na scenie postać Majera Mlińczyka (z 15 felietonów zachował się tekst Pamiętają o mnie, Piosenka Majera Mlińczyka) , żydowskiego kupca posługującego się szmoncowatą polszczyzną.

[..] Rozpromieniają się twarze, kiedy na estradę wchodzi Szlengel. Tęgawy, niski w amerykańskich okularach. Opowiada dzieje Majera Mlińczyka, gettowego Żyda. Ludzie pękają ze śmiechu, przecież każdy widzi swego sąsiada w tysiącznych specyficznych kłopotach gettowego życia.

Szlengel występował też z dialogami z Józefem Lipskim, z którym przed wojną napisał bardzo wiele tekstów piosenek. Kawiarnia Sztuka przerwała swoją działalność w drugiej połowie 1942 r.Brał udział w przedstawieniach dla dzieci w Domu Sierot prowadzonym przez Janusza Korczaka. Jego tekst "Kartka z dziennika akcji" był pierwszym wierszem upamiętniającym wymarsz dzieci z Domu Sierot na Umschlagplatz.

Żywy dziennik

W kuplecie Szlengla Résumé czyli krakowiaki makabryczne śpiewanym w finale w kabarcie w Kawiarni Sztuka wspomniany jest Żywy dziennik, który byl atrakcją programów: fraszki, wierszyki, kalambury, parodie, zebrane w jeden blok aktualności zamieniały się w kronikę getta. Recenzent Gazety Żydowskiej w marcu 1942 r. pisał o pierwszej edycji Żywego dziennika:

[..] grupa znanych autorów o renomowanych nazwiskach wystąpiła [..] z bardzo pomysłową, wybitnie odróżniającą się od szablonowych (tzw. "szmirowych") programów rewiowych, imprezą literacko-artystyczną. Mamy tu na myśli "Żywy Dziennik nr 1", zainicjowany i wykonany przez pp: Połę Braunównę, utalentowaną młodą autorkę i kompozytorkę w jednej osobie; Władysława Szlengla, poetę i satyryka; Leonida Fokszańskiego [..]; piosenkarza Józefa Lipskiego i Andrzeja Własta, popularnego autora i dyrektora teatrów. To "konsorcjum" wypróbowanych piór [..] zmontowało w wytwornym lokalu "Sztuki" "Żywy dziennik" obejmujący wszystkie niemal działy, znane nam ze szpalt gazetowych. A więc mamy tutaj w sposób żywy, barwny, satyrycznie cięty, tekstowo po literacku opracowane (i przez samych autorów wykonane): artykuł wstępny Szlengla, komunikat mec. Wacusia, piosenki Braunówny, artykuły Lipskiego, wiersz Fokszańskiego budzący homeryczny śmiech, referat z ulicy Szlengla, kronikę bieżącą Własta, sprawozdanie sportowe Lipskiego, reportaż teatralny Szlengla, ogłoszenia w opracowaniu mec. Wacusia i wreszcie szczęśliwe zamknięcie numeru "żywego organu" w formie finału. Wszystkie te prace cechują: odpowiedni poziom, błyskotliwy (a nie tani) dowcip i nie powszedni humor na najaktualniejsze tematy godne zanotowania i zapamiętania. [..] Autorzy tym razem dali dowód, iż mogą oni w obecnych warunkach znakomicie konkurować niejako z aktorami, ale nie chodzi tu przecież o "konkurencję" ile o podanie konsumentom strawy artystycznej przez autentycznych jej prawdziwych twórców. [..] Spotkali się z serdecznym przyjęciem, toteż mogą liczyć na stałą "prenumeratę" czytelników (bywalców tego oryginalnego widowiska). Rolę zapowiadacza wykonał z dużym ferworem red. Władysław Szlengel.

Programy Żywego dziennika, powtarzane wielokrotnie, cieszyły się ogromnym powodzeniem. Zamkniętym za murami ludziom dawały okazję do uśmiechu, wzruszenia i refleksji, wpisywały się w najlepszą tradycję warszawskiego kabaretu. Już po zamknięciu Kawiarni Sztuka pisał i samodzielnie prowadził Żywy dziennik w okresie od drugiej połowy 1942 do maja 1943.

Inne matariały o "Żywym dzienniku" opisane są w materiałach wspomnieniowych.

Wiersze z getta warszawskiego

Był autorem wierszy dokumentujących zagładę narodu żydowskiego w getcie warszawskim. Emanuel Ringelblum wspomina:

Jego [Szlengla] pieśni, pisane po polsku, były bardzo popularne w getcie, wyrażały bowiem nastroje i myśli. Recytowano je na różnych wieczorach rozrywkowych, krążyły z rąk do rąk w odpisach maszynowych lub hektografowanych. Mimo niewielkiej wartości artystycznej cieszyły się powodzeniem, wzruszały do łez, gdyż były na czasie, mówiły o sprawach, którymi żyło i pasjonowało się getto. [tekst z archiwum Emanuela Ringelbluma, wrzesień 1939-styczeń 1943]

Do najbardziej znanych należą: Okno na tamtą stronę, Obrachunek z Bogiem, Dwie śmierci, Kontratak, Paszporty, Rzeczy, Telefon, Mała stacja Treblinki. Należał do grona współpracowników Oneg Szabat. Po zakończeniu wielkiej akcji likwidacyjnej w getcie w sierpniu 1942 roku południowej części warszawskiego getta pracował dla niemieckiego szotu szczotkarzy na ulicy Świętojerskiej 34.

Pisał sam Żywy dziennik i wygłaszał go na spotkaniach literackich. 18 stycznia 1943 roku w szopie szczotkarzy przeprowadzono akcję selekcyjną co opisywał w tekście Co czytałem umarłym. Pracował nad kroniką getta, która nie zachowała się.

Śmierć

Bezskutecznie szukał schronienia po „aryjskiej" stronie W czasie powstania w getcie ukrywał się w schronie przy ul. Świętojerskiej 36, gdzie po wykryciu schronienia przez Niemców został wraz z żoną rozstrzelany 8 maja 1943 r.

Percepcja prac Szlengla

Henryk Grynberg odtworzył kabaret gettowej kawiarni Sztuka w sztuce Kabaret po tamtej stronie i przytacza wiele wierszy Szlengla.

Bibliografia

Ten wykaz bibliograficzny jest oparty w dużym stopniu na publikacji Magdaleny Stańczuk z 2013 r. Jej opracowanie zawiera materiały z kwerendy w czasopismach Nasz Przegląd, Szpilki, Robotnik, Sygnały i pięć tekstów piosenek i tekstów kabaretowych z okresu przed końcem 1939 roku. Inną część publikacji stanowią materiały z lat 1940-1943, które zostały opublikowane uprzednio przez Irenę Maciejewską z dodatkowymi wierszami - m.in wierszem Obrachunek z Bogiem (Getto Warszawskie, 1943). Dodatkowo nagrano około 75 róznych piosenek Szlengla w latach 1935 - 1939 czasami z wieloma wykonawcami. Pisał też teksty dla kabaretów warszawskich (Małe Qui Pro Quo, Ali Baba, Tip-Top, 13 rzędów). Ważnym źródłem, bo pisanym w getcie warszawskim, jest Archiwum Ringelbluma. Ringelblum opisuje kilka prac Szlengla z okresu 1940-1943: Rzeczy, rzeczy, Pożegnanie trzech czapek, Obrachunek z Bogiem, Mała stacja Treblinka, Sąd nad Lejkinem, Paszporty, Golem, Synowie Jakuba (niektóre tytuły są inne niż w tej sekcji ponieważ Ringelblum miał dostęp do odpisów wierszy). W 1947 opublikowano część wierszy w opracowaniu Michała Borwicza.

1930-1939

Teksty kabaretowe i piosenki

• Sierotka
• Buick i skoda
• Ostatni posłaniec

  W programie Sezonie, otwórz się Ludwik Sempoliński i Wojciech Ruszkowski okazali się prekursorami tak modnego dzisiaj stylu retro. [Sempoliński o piosence Ostatni posłaniec ...]

• Chodż na piwko naprzeciwko (1938)
• Panna Andzia ma wychodne (1936)

Nasz Przegląd

• Cjankali, Nasz Przegląd, nr 243, 1930 (Niedziela, 31 sierpnia, str. 7)
• Sylwester, Nasz Przegląd, n1 1, 1935
• I beg your pardon ..., Nasz Przegląd, n2 362, 1936
• Samolot, Nasz Przegląd, nr 100, 1937
• Wiosna na ulicy Pawiej, Nasz Przegląd, nr 112, 1937
• Nihil novi, Nasz Przegląd, nr 207, 1937
• Kol Nidre, Nasz Przegląd, nr 263, 14 września 1937
• Szałasy, Nasz Przegląd, nr 269, 1937 (chodzi o święto szałasów)
• Wiersz na temat nie-żydowski, Nasz Przegląd, nr 283, 1937
• Nie kupujcie nowych kalendarzy, Nasz Przegląd, nr 18, 1938
• Rozmowa przy drzwiach zamkniętych, Nasz Przegląd, nr 38, 1938
• Szukam człowieka, Nasz Przegląd, nr 136, 1938
• Listy, Nasz Przegląd, nr 150, 1938
• K. O. Nasz Przegląd, nr 175, 1938 (wiersz ten dotyczy walk dwóch bokserów Joe Louisa i Maxa Schmelinga. Walki te symbolizowały i symbolizują przeciwstawienie idei faszyzmu i demokracji)
• Do generała Haininga, Nasz Przegląd, nr 177, 1938 (chodzi o generała Roberta Haininga)
• Upiory w Evian, Nasz Przegląd, 189, 1938 (chodzi o konferencję w Évian w lipcu 1938 roku dotyczącą uchodźców żydowskich)
• Różne są lipcowe noce ...!, Nasz Przegląd, nr 191, 1938
• Księgi dżungli, Nasz Przegląd, nr 213, 1938 (podczas konferencji w Évian dotyczącej statusu uchodźców żydowskich wymieniano jako tereny ich możliwej emigracji Afrykę)
• Koszmarny sen, Nasz Przegląd, nr 225, 1938 (wiersz na temat segregacji rasowej - zakazu używania parków i siadania na ławkach przez Żydów w Wiedniu)
• O sole milo ...!, Nasz Przegląd, nr 244, 1938 (wiersz dotyczący ustaw rasistowskich we Włoszech)
• Niepotrzebne niebo, Nasz Przegląd, nr 256, 1938 (wiersz dedykowany Leo Belmontowi)
• Kartki w złotych obwódkach, Nasz Przegląd, nr 276, 1938
• Al chet, Nasz Przegląd, nr 279, 1938
• Sukoth, Wiklinowe schrony, Nasz Przegląd, nr 286, 1938
• Sklepiki, Nasz Przegląd, nr 353, 1938
• Niemowlę 1939, Nasz Przegląd, nr 1, 1939
• Płyną okręty (Quasi una Fantasia), Nasz Przegląd, nr 8, 1939
• Przerażone pokolenie, Nasz Przegląd, nr 15, 1939 (wstęp wiersza: "Gminy żydowskie i instytucje filantropijne wysyłają małe dzieci uchodźców do Anglii. Holandii itd.")
• Tobuł tułaczy, Nasz Przegląd, nr 36, 1939
• F. I. S., Nasz Przegląd, nr 44, 1939 (F.I.S. to Międzynarodowa Federacja Narciarska)
• Modlitwa na Kasprowym Wierchu, nr 57, 1939
• Maska Purymowa, Nasz Przegląd, nr 64, 1939
• Wojny marcowe, Nasz Przegląd, nr 78, 1939
• Prima aprilis, Nasz Przegląd, nr 91, 1939
• Czekamy na mowę, Nasz Przegląd, nr 118, 1939
• Upalna niedziela, Nasz Przegląd, R17,nr 177, str. 14, 4 czerwca 1939 (dodatek) [nie ma w książce M. Stańczuk (2013)]
• Do niemieckiego Narodu, Nasz Przegląd, nr 162, 1939
• Melodie gastronomiczne, Nasz Przegląd, nr 138, 1939
• Listy Kinga Hala, Nasz Przegląd, nr 208, 1939

Szpilki

• Przysłowie, Akcesoria P. P., Na czynniki miarodajne konfiskujące gazety, Filozofia, Sposób, Szpilki, nr9, 1937
• Jeszcze jedno wyjaśnienie pochodzenia red. Stanisława Piaseckiego, Do pewnej pani, Do grafomana, Wariat, Szpilki, nr 15, 1937
• Cyrk i dyplomacja, Pismo i znaki pisarskie, Pluskwy, Szpilki, nr 16, 1937
• Wywczasy wywrotowe, Szpilki, nr 29, 1937
• Śmiech, Szpilki, nr 15, 1938
• Myśl, O incydencie z P.P. Kozłowskim i Miedzyńskim, Szpilki, nr 21, 1938
• Telefon, Szpilki, nr 34, 1938
• Precz z Kolumbem, Szpilki, nr 13, 1939
• Skandal w iluzjonie, Szpilki, nr 15, 1939
• Małżeństwo dyktatora, Szpilki, nr 18, 1939
• Noty niedyplomatyczne: Dwaj kanclerze, Sztuka, Laryngologia stosowana, Kulisy gdańskie, Szpilki, R5, nr 19, 25 czerwca 1939 (w książce M. Stańczuk jest żle podany tytuł tekstu Dwaj kanclerze)
• Słodka tajemnica, Szpilki, nr 21, 1939
• Weekend w Kazimierzu, Szpilki, nr 22, 1939
• Bankiet na Kremlu, Szpilki, nr 31, 1939

Inne czasopisma

• Opowieść o muzykalnym generale, Sygnały, nr 53, 1938
• Ballada o dyktatorze i tłumie pod balkonem, Robotnik, nr 1, 1938
• Dzieci, nie czytajcie książek! ... Robotnik, nr 30, 1938
• Nigdy Panu tego nie zapomnę ..., Robotnik, nr 94, 1938
• Dwa wiersze (Julianowi Tuwinowi), Robotnik, nr 101, 1938
• Tak!, Robotnik, nr 103, 1938
• Plotka, Robotnik, nr 138, 1938
• Modlitwa za Meksyk, nr 145, 1938
• Uroczystość made in Germany, nr 186, 1938

1940-1943

• Kucz u stróza
• List (piosenka)
• Jej pierwszy bal
• Co czytałem umarłym
• Posłowie
• Notka dla pedantów
• Do polskiego czytelnika
• Okno na tamtą strone
• Telefon
• Legendy wigilijne
• Dwaj panowie na śniegu
• Paszporty
• Alarm
• Wołanie w nocy
• Mala stacja Treblinki
• Kartka z dziennika "akcji"
• Okolice Warszawy
• Pomnik
• Dzwonki
• Rozmowa z dzieckiem
• Nowe święto
• Ostatnia legenda o Golemie
• Cylinder
• Wiersz o dziesięciu kieliszkach
• Cyrk
• Zahlen bitte
• Dwie śmierci
• Résumé czyli krakowiaki makabryczne
• Pamietają o mnie (piosenka Majera Mlińczyka)
• Fraszki
• Trzy listy o wąsach i bródce
• W ten dzień
• Piękna pogoda
• Romans współczesny
• Erotyk anno domini 1943
• Dajcie mi spokój
• Bardzo przepraszam
• Pożegnanie z czapką
• Rzeczy
• Już czas
• Za pięć dwunasta
• Kontratak (wersja I)
• Kontratak (wersja II)
• Obrachunek z Bogiem

W zeszłym tygodniu, po upływie przeszło roku od tej publikacji otrzymałam list z Hajfy, od p. I. Szulmana, który doniósł mi, że po przeczytaniu mego artykułu w "Nowinach" przypomniał sobie, iż zaraz po wojnie znajomy wręczył mu otrzymany od kogoś z Warszawy odpis ręczny: Obrachunek z Bogiem. Dopiero teraz udało mu się wyszperać go w swych papierach i jeśli jestem jeszcze zainteresowana, chętnie mi prześle kopię... Pan Szulman jest także warszawianinem, przeżył wojnę wraz żoną i córką w Rosji. Oczywiście natychmiast zatelefonowałam. Otrzymałam z jego rąk calutki wiersz [Obrachunek z Bogiem]!

Nuty

• Śmiej się Griszka (1938)
• Zapłakane oczy (1938)
• Skonfiskowane tango (1936)
• Jej pierwszy bal (1959)
• Jak zabawa to zabawa
• Panno Zosiu ja funduję (1937)
• Ewentualnie (1938)
• List bez odpowiedzi (1936)
• Zosia (1938)
• Jadziem panie Zielonka