Władysław Gomułka, ps. Wiesław, Feliks Duniak, (ur. 6 lutego 1905 w Białobrzegach Franciszkańskich, zm. 1 września 1982 w Konstancinie) – polski polityk, działacz komunistyczny, I sekretarz KC PPR (1943-1948), I sekretarz KC PZPR (1956-1970), poseł na Sejm Ustawodawczy oraz na Sejm PRL II, III, IV i V kadencji.

Okres międzywojenny

Urodził się w Białobrzegach Franciszkańskich (obecnie dzielnica Krosna) w rodzinie robotniczej, pielęgnującej tradycje patriotyczne. Naukę ukończył w wieku 12 lat. Od 1919 pracował jako ślusarz w przemyśle naftowym. Mając 17 lat otrzymał dyplom czeladnika ślusarskiego.

W latach 1922-1925 działał w organizacji młodzieżowej PPS Siła. Został sekretarzem okręgu związku w Drohobyczu. Usunięty z organizacji za krytykę polityki PPS dokonaną na wiecu z udziałem posła Libermana (organizację rozwiązały władze za aprobatą CKW PPS a Gomułka po raz pierwszy przesłuchiwany był przez policję). W 1924 roku zwolniony z pracy w rafinerii z powodu zorganizowania strajku. Po zwolnieniu prowadził działalność samokształceniową i udzielał się w kółku dramatycznym i chóralnym w Białobrzegach. W latach 1925-1926 należał do Niezależnej Partii Chłopskiej. Tymczasowo aresztowany za prowadzenie agitacji NPCh na wiecu pierwszomajowym PPS w Krośnie. Z tego powodu Klub Poselski NPCh skierował interpelację do Ministra Spraw Wewnętrznych w sprawie "bezprawnego pozbawienia wolności obywatela Władysława Gomułki przez komendanta posterunku w Krośnie".W 1926 roku zorganizował strajk w kopalniach ropy w Drohobyczu, za co został aresztowany.

Od 1926 roku należał do nielegalnej Komunistycznej Partii Polski (od 1930 roku był funkcjonariuszem KC KPP). Oficjalnie działał w PPS - Lewica (w 1929 roku znalazł się jako delegat I Zjazdu partii w Komisji Programowej oraz wszedł w skład KC i Sekretariatu Generalnego) aż do jej rozwiązania przez władze sanacyjne w 1931 r.. Działał w Związku Zawodowym Chemików na Górnym Śląsku. W 1930 roku z polecenia KPP współtworzył, a następnie przewodniczył Ogólnokrajowemu Związkowi Robotników Przemysłu Chemicznego. W 1930 r. nielegalnie udaje się na zjazd Czerwonej Międzynarodówki Związków Zawodowych w Moskwie. Przy kolejnym aresztowaniu (1932), podczas organizowania strajku w Łodzi, odniósł ciężką ranę postrzałową, po której pozostał mu niedowład nogi. Po tym aresztowaniu został skazany w jednodniowym procesie na 4 lata więzienia za próbę "zmiany przemocą ustroju Państwa Polskiego". Po prawie dwuletnim pobycie w więzieniach w Łodzi, Łęczycy i Białystoku otrzymał krótki urlop zdrowotny, podczas którego pod fałszywym nazwiskiem wyjechał do ZSRR. W latach 1934-1935 leczył się na Krymie i przebywał w Moskwie, gdzie ukończył szkołę partyjną – Międzynarodową Akademię Leninowską. Po powrocie do kraju został zawodowym funkcjonariuszem partyjnym działającym w podziemiu; mieszkał w Chorzowie, kierując okręgiem śląskim KPP. W 1936 roku został ponownie aresztowany, skazany na 4,5 roku więzienia za "przygotowywanie zbrodni stanu" (6-letni syn Gomułki był na sali sądowej; w tym czasie żona Gomułki odsiadywała 3 letni wyrok za działalność komunistyczną) i osadzony w więzieniu w Sieradzu (był tam przywódcą "komuny więziennej" liczącej ok. 400 więźniów). W 1939 roku wraz z całą "komuną" złożył wniosek o przyjęcie na ochotnika do wojska. Wniosek został odrzucony. Był z przerwami przetrzymywany w więzieniu do wybuchu II wojny światowej (łącznie spędził w więzieniu 6 lat).

Okres okupacji

W czasie kampanii wrześniowej wydostał się z więzienia w Sieradzu, po czym po krótkim pobycie w Warszawie (uczestniczył w budowie umocnień obronnych) przedostał się do Białegostoku, gdzie został kierownikiem schroniska dla byłych członków KPP. Na początku 1940 roku przyjechał do Lwowa, gdzie został kierownikiem wydziału produkcji zeszytów w fabryce "Biblos". W 1941 r. został przyjęty do WKP(b). Pisał też dla polskojęzycznego periodyku Czerwony Sztandar (dwa artykuły dotyczące fabryki w której pracował).

Po ataku Niemiec na ZSRR, na przełomie 1941/42 r., wrócił w krośnieńskie, gdzie wstąpił do PPR. Zakładał jej komórki na Podkarpaciu, a w lipcu 1942 r. na wezwanie Pawła Findera przyjechał do Warszawy, gdzie został jednym z przywódców PPR (powierzono mu funkcję pełnomocnika KC PPR na Podkarpaciu). Od sierpnia 1942 r. był sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego PPR w Warszawie a od września członkiem Tymczasowego KC. Po śmierci dwóch członków kierowniczej "trójki" PPR - przywódcy PPR Marcelego Nowotki i dowódcy Gwardii Ludowej Bolesława Mołojca (Gomułka był w gronie członków KC, którzy wydali wyrok na Mołojca jako odpowiedzialnego za śmierć Nowotki) w styczniu 1943 r. zostaje członkiem kierowniczej "trójki" PPR wraz z Pawłem Finderem i Franciszkiem Jóźwiakiem. W lutym 1943 r. prowadzi z ramienia kierownictwa PPR zakończone fiaskiem rozmowy z przedstawicielami Delegatury rządu w Londynie.

23 listopada 1943 roku na posiedzeniu KC PPR odbytym po aresztowaniu przez Gestapo dotychczasowego sekretarza PPR Pawła Findera obejmuje kierownictwo partii zostając wybrany sekretarzem PPR (kontrkandydatami byli Bolesław Bierut i Franciszek Jóźwiak).

Autor podstawowych dokumentów programowych, w tym wydanej w 1943 roku broszury O co walczymy.

Inicjator utworzenia KRN, bez uprzedniej zgody Moskwy, zorientowanej wówczas na "jednolitofrontową" linię polityczną. Utworzenie KRN wiązało się też z konfliktem Gomułki z Bierutem. Gomułka uważał, że kluczową sprawą dla komunistów w Polsce jest pozyskanie autentycznego poparcia społecznego (próby rozmów z lewicowymi socjalistami z RPPS i ludowcami w celu włączenia ich do KRN, a nawet koncepcja likwidacji KRN celem wejścia do tworzonego przez ludowców i RPPS – Centralnego Komitetu Ludowego). Bierut uznawał za najważniejsze wkroczenie do Polski Armii Czerwonej i jej poparcie dla przemian ustrojowych, gdyż wtedy to PPR „stanie się przedmiotem zabiegów ze strony innych partii”. Konflikt ten spowodował wysłanie przez Bieruta listu do Dymitrowa oskarżającego m.in. Gomułkę, że gotowy był „wlec się w ogonie ugrupowań reakcyjnych, popierających rząd londyński”. Gomułka w liście kierowanym do Moskwy odnosząc się do współpracy ze Związkiem Patriotów Polskich projektujących utworzenie w ZSRR namiastki rządu polskiego stwierdzał m.in. „Tworząc KRN, PPR wychodzi z założenia, że w sprawach dotyczących kraju mogą decydować tylko czynniki wyłonione w kraju lub przez kraj powołane".

Linia polityczna Gomułki wzbudziła nieufność w Moskwie. Centralne Biuro Komunistów Polskich reprezentujące komunistów polskich w ZSRR krytykowało PPR pod przywództwem Gomułki i KRN za przyjęcie „sekciarskiego” programu. Zarzucano mu odejście od linii „jednolitofrontowej” poprzez wysunięcie hasła budowy Polski Ludowej oraz nacjonalizacji przy braku gwarancji indywidualnej własności ziemi oraz drobnej i średniej własności w przemyśle i handlu.

Od sierpnia 1944 roku członek Biura Politycznego KC PPR. W Rządzie Tymczasowym, a później w TRJN, wicepremier i minister tzw. Ziem Odzyskanych.

Okres powojenny

PPR

22 czerwca 1946 wziął udział w naradzie, wraz z Bolesławem Bierutem i doradcą sowieckim przy MBP płk. Siemionem Dawidowem, na której omówił techniczne szczegóły fałszowania wyników referendum ludowego. Uchwałą Prezydium KRN z 19 lipca 1946 "w wyróżnieniu zasług na polu dwuletniej pracy nad odrodzeniem państwowości polskiej, nad utrwaleniem jej podstaw demokratycznych i w odbudowie kraju" został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski. Wcześniej, 12 czerwca 1946, otrzymał Krzyż Partyzancki a 17 stycznia 1946 Medal za Warszawę 1939-1945. W 1947 na spotkaniu przywódców partii komunistycznych w Szklarskiej Porębie, na którym powstał Kominform, wygłosił mowę, w której skrytykował pomysł realizacji w Polsce polityki kolektywizacji wsi, co było głównym powodem oskarżenia go o tzw.odchylenia prawicowo - nacjonalistyczne.

10 sierpnia 1948, w trakcie obrad Biura Politycznego PPR w Sopocie, podjęto decyzję o ostatecznym odsunięciu go za "prawicowe i nacjonalistyczne odchylenie" i zastąpieniu przez Bolesława Bieruta. On sam został kierownikiem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu. W styczniu 1949 odwołano go ze stanowisk ministerialnych. W marcu 1949 otrzymał stanowisko wiceprezesa Najwyższej Izby Kontroli. Cały czas trwała jednak nagonka na Gomułkę, a oskarżenia podsycał Bierut. 2 sierpnia 1951 roku Gomułkę aresztowano i usunięto z partii. Więziony był do grudnia 1954 roku. Wszystkie jego utwory objęte były w 1951 roku zapisem cenzury w Polsce, podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek.

PZPR

Ponownie został przyjęty do partii w 1956, w wyniku wypadków czerwcowych i dokooptowany w skład KC; 21 października został wybrany I sekretarzem. 24 października 1956 wygłosił na wiecu ludności Warszawy na placu Defilad emocjonalne przemówienie, które zyskało mu powszechną sympatię. Po dramatycznych pertraktacjach z przybyłymi do Warszawy władzami sowieckimi, zdołał uzyskać wycofanie do baz zmierzających na Warszawę oddziałów radzieckich i częściową akceptację władz ZSRR dla umiarkowanych reform. W dniach 16–18 listopada przewodniczył udającej się do Moskwy polskiej delegacji, która uzyskała znaczne ustępstwa strony radzieckiej. W początkowym okresie swoich rządów realizował politykę umiarkowanych reform i odprężenia (zwaną odwilżą gomułkowską), czemu towarzyszyła dekolektywizacja rolnictwa, poprawa stosunków z Kościołem katolickim i pierwsze próby uzyskania od Niemiec potwierdzenia granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. W pierwszym okresie po październikowym przełomie Gomułka zyskał powszechną sympatię społeczeństwa. Pamiętano mu, że przesiedział lata w więzieniu za wierność swoim poglądom, a wybaczano to, że sam przyczynił się do powstania ustroju, w którym można było więzić za poglądy. Oczekiwano od niego spełnienia obietnic, gdy zaczął się z nich wycofywać - szybko stracił popularność.

W 1959 i 1961 roku przeżył dwie próby zamachów na swoje życie. W pierwszym zajściu głównym celem był odwiedzający Polskę Nikita Chruszczow, w drugim celem był sam Gomułka. W latach 60. XX wieku nastąpiło pogorszenie stosunków Państwa z Kościołem. W 1960 zniesiono święta Trzech Króli i Matki Boskiej Zielnej. W tym samym roku zabroniono nauki religii w budynkach szkół. Od 1961 władze lokalne pod wpływem władz centralnych zabraniały przeprowadzania procesji Bożego Ciała na ulicach miast. W 1966 władze PRL nie dopuściły do pielgrzymki Papieża Pawła VI, który chciał uczcić 1000-lecie Chrztu Polski. Milicja "aresztowała" wędrującą kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. W okresie II Soboru Watykańskiego odmawiano paszportu do Rzymu arcybiskupowi Wrocławia – Bolesławowi Kominkowi, a później prymasowi Stefanowi Wyszyńskiemu.

W II połowie lat 60. zaostrzył kurs, zwiększając jednocześnie nacisk na "właściwe stosunki" z ZSRR, czego skutkiem było zdjęcie ze sceny Dziadów w reż. Kazimierza Dejmka. W czasie jego rządów doszło do antysemickiej kampanii w 1968, która spowodowała masową emigrację Żydów z Polski. Po wypadkach marcowych jego pozycja uległa osłabieniu. Na uwagę zasługuje fakt, iż sam był mężem Zofii (Liwy) Szoken – Polki pochodzenia żydowskiego. Poparł interwencję LWP w Czechosłowacji w 1968, uważając, że przejęcie władzy w Czechosłowacji przez ekipę prozachodnią i proniemiecką zagrozi nieuznawanej i negowanej wówczas oficjalnie przez RFN granicy Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej. 7 grudnia 1970 doprowadził do podpisania pomiędzy Polską a RFN układu, w którym RFN oficjalnie przyjęło do wiadomości zachodnią granicę Polski. Korzystając z tego niewątpliwego sukcesu w polityce zagranicznej postanowił wprowadzić podwyżkę cen na mięso i jego przetwory, co w konsekwencji doprowadziło do protestów społecznych. W grudniu 1970 na polecenie Biura Politycznego stłumiono (kilkadziesiąt ofiar śmiertelnych) robotnicze manifestacje na Wybrzeżu 20 grudnia pod naciskiem zwolenników Edwarda Gierka zmuszony do ustąpienia ze stanowiska I sekretarza, a w 1971 przeniesiony na emeryturę. W 1974 oraz 1979 wybierany na kolejnych kongresach ZBoWiD w skład Rady Naczelnej tej organizacji.

Zmarł na raka płuc w Konstancinie. Pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. W pogrzebie uczestniczył I sekretarz KC PZPR, prezes Rady Ministrów gen. armii Wojciech Jaruzelski. Mowy pogrzebowe wygłosili: członek Biura Politycznego KC PZPR Kazimierz Barcikowski – w imieniu władz PZPR oraz Ignacy Loga-Sowiński – w imieniu współpracowników i przyjaciół.

Życie prywatne

Władysław Gomułka od 1928 r. był w związku z Liwą Szoken, polską działaczką komunistyczną żydowskiego pochodzenia którą poznał podczas działalności związkowej w Zawierciu w 1928 r.. W 1930 r. urodził się ich syn Ryszard Strzelecki (w 1970 r. wiceminister). W latach 1932 - 1944 syn Gomułków przebywał pod opieką dziadków, w związku z pobytem rodziców w więzieniu w międzywojennej Polsce, a potem w związku z ich konspiracyjną działalnością podczas okupacji. Para wzięła ślub cywilny w 1950 r. W 1960 zginęła w Krośnie w pożarze siostra Władysława Gomułki – Ludwika Paczosowa.

Napisane przez Gomułkę pamiętniki wydano drukiem po raz pierwszy w 1994.