Witold (lit. Vytautas, biał. Вітаўт; ur. 1354 lub 1355, zm. 27 października 1430 w Trokach) – wielki książę litewski od 1401, syn Kiejstuta i Biruty, byłej kapłanki Praurimy z Połągi, brat stryjeczny Władysława Jagiełły.

Brał udział w walkach z Moskwą i Krzyżakami oraz w walkach o panowanie na Litwie z Jagiełłą.

1381-1392 Walka o władzę przeciwko Jagielle

Po śmierci wielkiego księcia Olgierda w maju 1377 roku i objęciu władzy na Litwie przez jego syna Władysława Jagiełłę, brat Olgierda Kiejstut wraz ze swoim synem Witoldem rozpoczął w 1381 roku wojnę przeciwko nowemu wielkiemu księciu. Przez trzy lata strony na przemian zawierały i zrywały zmienne sojusze, walcząc i sprzymierzając się ze sobą i z Krzyżakami.

Po powrocie na Litwę, pogodzony z Jagiełłą Witold, aby otrzymać Wołyń po swoim stryju Lubarcie, przyjął ponownie chrzest, tym razem od Cerkwi prawosławnej, przybierając imię Aleksander. W roku 1385 Jagiełło podpisał z Polską Unię w Krewie, a w roku 1386 został wybrany na króla Polski. Jego regentem na Litwie został jego brat Skirgiełło. Witold otrzymał Brześć, Drohiczyn, Kamieniec Litewski, Wołkowysk, Grodno i Suraż. W 1387 roku Skirgiełło otrzymał od Jagiełły zamek w Trokach, co ponownie popsuło stosunki Witolda z Jagiełłą, który próbował załagodzić sytuację oddając Witoldowi Łuck i Włodzimierz Wołyński. Jednak Witold podniósł przeciwko bunt przeciwko Skirgielle w 1389 roku i uciekł ponownie do Krzyżaków.

W roku 1390 Witold dołączył do krzyżackiej krucjaty, którą dowodził Engelbard Rabe. Razem z nimi obległ broniących Wilna Polaków. Skirgiełło został pokonany w bitwie pod Wojszuszkami. W wyniku tajnych negocjacji z Jagiełłą Witold odstąpił od Krzyżaków i w 1392 roku otrzymał od Jagiełły namiestnictwo Litwy.

1392-1401 jako namiestnik Władysława Jagiełły na Litwie

W 1392 roku, na mocy ugody w Ostrowie, Witold został namiestnikiem Jagiełły na Litwie, natomiast Skirgiełło został wielkim księciem w Kijowie, z którego w 1394 roku usunięto Włodzimierza Olgierdowicza. Witold przystąpił do likwidowania księstw dzielnicowych, z których usuwał książąt Giedyminowiczów, oddając ich włości w ręce swoich lojalnych podwładnych. W kolejnych latach musiał przeciwstawić się kolejno Świdrygielle, który z pomocą Krzyżaków chciał zdobyć tron wileński, Jerzemu Światosławowiczowi i Hlebowi Światosławowiczowi, władcom smoleńskim, Olegowi Krasnemu, księciu riazańskiemu i Tatarom. W 1396 Witold pojmał w Witebsku Świdrygiełłę i odesłał go jako jeńca Jagielle.

W roku 1394 Krzyżacy, chcąc zjednać sobie Witolda i chcąc rozluźnić jego więzy z Polską, przestali atakować Litwę i zaproponowali Witoldowi sojusz. Witold, szukając z kolei wsparcia Krzyżaków w swoich planach ekspansji na wschód, podpisał z nimi w 1398 roku niekorzystny dla Litwy Pokój na wyspie Salin, w których oddał Krzyżakom Żmudź po rzekę Niewiażę. Niemiecki kronikarz Johann von Poslig zapisał, że bojarzy proklamowali wówczas Witolda swym królem (eynen Koning), jednak wzmianka ta budzi wątpliwości, bo ustanowienie monarchii nie należało do kompetencji bojarów. Oznaczać to może, że chodziło tu o obwołanie Witolda wielkim księciem, ponieważ do tej pory Witold był zaledwie namiestnikiem polskiego króla. Potwierdza tę interpretację fakt, że proklamacja bojarów nie wywołała żadnego echa w źródłach poza Posligiem.

Jednak plany Witolda ekspansji na wschodzie szybko się załamały, gdy poniósł 12 lub 16 sierpnia 1399 dotkliwą klęskę w bitwie nad Worsklą z Tatarami Złotej Ordy pod wodzą Temüra Kutługa. W jej wyniku Litwa odepchnięta została od Morza Czarnego. Sam Witold jeszcze w styczniu 1400 roku podjął wraz z Krzyżakami wyprawę na Żmudź, ale wkrótce postanowił zwrócić swoją ekspansję z kolei na zachód przeciwko Krzyżakom. Jednak z braku środków i z powodu strachu przed aktywnym nadal Świdrygiełłą potrzebował sojusznika, zaczął więc ponownie szukać zbliżenia z Polską, która także była skłonna do kompromisu. Witold zachęcił Żmudź do powstania przeciwko Krzyżakom, w związku z czym Krzyżacy poparli Świdrygiełłę.

1401-1430 jako Wielki książę litewski

W 1401 roku podpisał unię wileńsko-radomską, dzięki czemu otrzymał w Radomiu w marcu 1401 roku od panów polskich dożywotnio tytuł Wielkiego księcia litewskiego, podlegającego jednak władcy polskiemu. Jagiełło przyjął tytuł: „Najwyższego Księcia Litewskiego” (Supremus Dux Lituaniae).

Po tych wydarzeniach Świdrygiełło porzucił otrzymane od Jagiełły Podole i zbiegł do Malborka, gdzie w 1401 roku też ogłosił się Wielkim Księciem, obiecując Krzyżakom oddanie Żmudzi. W latach 1402 i 1403 Krzyżacy, chcąc ukarać swego niedawnego sojusznika, razem ze Świdrygiełłą oraz książętami Riazania, Wiaźmy i Smoleńska najechali na Witolda, dochodząc aż do Wilna, jednak nie byli w stanie na stałe opanować Litwy, tym bardziej że Witold przy pomocy wojsk polskich spalił krzyżacki Dyneburg. Zerwanie Krzyżaków ze Świdrygiełłą oraz uzyskanie przez polską dyplomację korzystnej dla Witolda bulli od papieża, spowodowało, że Witold mógł zająć się ekspansją na wschodzie. W 1404 Witold przyłączył do Litwy z pomocą wojsk polskich księstwo smoleńskie. Następnie, w roku 1406 uderzył na Księstwo pskowskie, a w latach 1406-1408 podjął trzy wyprawy przeciwko Moskwie, zakończone pokojem nad Ugrą. W 1409 roku wyprawił się na Psków, który zgodził się płacić mu daninę. Zabezpieczyło to wschód Litwy przed wspólną z Polską rozprawą z Zakonem Krzyżackim. W porozumieniu z Polską Witold poparł w maju 1409 roku powstania antykrzyżackie na Żmudzi. W 1409 roku wykrył spisek przebywającego na jego dworze Świdrygiełły, którego w następstwie tego uwięził na kilka lat. W Wielkiej wojnie w roku 1410 dowodził wojskami litewsko-ruskimi pod Grunwaldem (czynił to bezpośrednio z pola bitwy).

W wyniku I pokoju toruńskiego (1411) uzyskał zwrot Żmudzi (na czas życia).

W 1413 podpisał unię horodelską, która potwierdziła instytucję odrębnego Wielkiego Księcia na Litwie, wybieranego przy udziale panów polskich. Unia ta wprowadziła wspólne sejmy i zjazdy polsko-litewskie, pokrewny podział administracyjny krajów i zatwierdziła przyjęcie bojarów litewskich do herbów polskich. Wprowadzając podobne systemy, Unia zwiększała jednocześnie niezależność Litwy od Polski, dzięki czemu została zaakceptowana przez panów litewskich.

W 1419 roku Witold rozkazał stłumić pogański bunt, który wybuchł przeciwko niemu na Żmudzi i ściąć 60 jego przywódców.

Sprawa nieudanej koronacji Witolda

Na zjeździe w Łucku na początku roku 1429 król niemiecki i węgierski Zygmunt Luksemburczyk, chcąc rozbić unię polsko-litewską wystąpił z projektem koronacji Witolda. Od razu uzyskał akceptację tej propozycji Władysława Jagiełły, który wiedział, że sprzeciw naraziłby go na nieporozumienia z Litwinami oraz dzięki temu sam zaszachuje w ten sposób Polaków chcących dokonywać po jego śmierci elekcji tronu, być może w sposób niekorzystny dla jego synów. Witold zajął stanowisko wyczekujące. Projekt koronacji poparli panowie litewscy, natomiast sprzeciwił się mu Zbigniew Oleśnicki, podkanclerzy Władysław Oporowski i Piotr Szafraniec, którzy twierdzili że o koronie może decydować papież, a nie cesarz. Jagiełło uznał, że jego demonstracja się udała i zmienił zdanie odnośnie koronacji uznając, że w tej sytuacji załatwi sprawę sukcesji tronu polskiego polubownie. Na zjeździe w Jedlnie w marcu 1430 roku król Jagiełło uzyskał satysfakcjonujące go postanowienia dotyczące wyboru jego następcy (miał być nim jeden z dwóch Jagiellonów), a co do Witolda uznano, że jest dożywotnim księciem Litwy, a po jego śmierci państwo wróci do Korony jako dziedziczny spadek. Tymczasem Litwini przygotowywali się do koronacji wyznaczonej na 29 września 1430 roku, na którą Witold zaprosił książąt mazowieckich, wielkiego mistrza krzyżackiego, książąt m.in. Tweru i Riazania, metropolitę kijowskiego i całej Rusi Focjusza, hospodara mołdawskiego itd. Insygnia mieli przywieść posłowie cesarscy, w związku z czym Polacy obsadzili granicę zachodnią i drogi w Nowej Marchii i 1 sierpnia 1430 roku przejęli posłańca cesarskiego z insygniami królewskimi i kompromitującymi papierami koronacyjnymi, w których cesarz zawierał z Witoldem wieczyste przymierze z krajami luksemburskimi i krzyżackimi wymierzone przeciwko Królestwu Polskiemu. Po zdemaskowaniu intrygi posłowie cesarscy nie śmiali jechać dalej i zawrócili z insygniami z powrotem. Sprzeciw co do koronacji Witolda zgłosił też papież Marcin V, bo nie został zapytany o zezwolenie na utworzenie kolejnego królestwa. Niecały miesiąc później (27 października) Witold zmarł w obecności Jagiełły w Trokach, przekazując mu przed śmiercią władzę wielkoksiążęcą oraz wszystkie nadane mu przez króla kraje.

Żony i potomstwo

Pierwszą żoną Witolda była Anna, córka księcia smoleńskiego Światosława Iwanowicza z Rurykowiczów. Do ślubu z Anną doszło około roku 1370, najpóźniej w 1376 lub 1377. Anna zmarła 31 lipca 1418, została pochowana w katedrze wileńskiej. Córką Witolda i Anny była Zofia (ur. ok. 1375 lub ok. 1378, zm. 1453), żona Wasyla I, wielkiego księcia moskiewskiego. Zofia jest jedynym znanym dzieckiem księcia Witolda. Z 1382 roku pochodzi wzmianka o innych dzieciach Witolda, nie znanych z imienia.

Drugą żoną Witolda, poślubioną kilka miesięcy po śmierci pierwszej żony, była Julianna Holszańska, wdowa po kniaziu Iwanie Karaczewskim, blisko spokrewniona ze zmarłą Anną – była córką lub wnuczką Agrypiny, siostry Anny. Ojcem Julianny był Iwan Olgimuntowic Holszański albo Michał Iwanowic Holszański, syn tegoż Iwana. Z uwagi na wspomniane bliskie pokrewieństwo Julianny z Anną smoleńską, biskup wileński, bez papieskiej dyspensy, nie udzielił Witoldowi ślubu z Julianną. Takich dylematów nie miał biskup włocławski Jan Kropidło i 13 listopada 1418 Witold poślubił nową, młodą małżonkę. Małżeństwo Witolda z Julianną, która przeżyła męża i zmarła ponoć w 1448, pozostało bezdzietne.

Według Kroniki Bychowca pierwszą żoną Witolda miała być Maria Łukomska, jednakże jest ona uznana za postać zmyśloną, nie potwierdzoną w innych źródłach.