Wit Stwosz, także Wit Stosz; niem. Veit Stoß (inne wersje imienia: Feyt, Veydt, Vit, nazwiska: Stoss, Stuos) (ur. ok. 1448 w Horb am Neckar, koło Stuttgartu, zm. jesienią 1533 w Norymberdze) – niemiecki rzeźbiarz, grafik i malarz, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli późnego gotyku w rzeźbie.

O najwcześniejszej edukacji artystycznej Stwosza nie wiadomo nic pewnego. Na podstawie cech jego stylu można przypuszczać, że umiejętności posługiwania się dłutem nabył w Nadrenii, której stolicą artystyczną był w tym czasie Strasburg. Na pewno miał kontakt z twórczością Mikołaja z Lejdy (działającego w Strasburgu w latach 1463-1467), ale zapewne nie był jego uczniem, a tylko jednym z wielu artystów, na których Mikołaj z Lejdy wywarł wpływ. Stwosz najpewniej znał twórczość Mistrza E.S. i Martina Schongauera.

Sferą domysłów jest dla badaczy czas również przed 1477 rokiem, a więc okres kształtowania się osobistego stylu Stwosza. Gdy przybył do Krakowa w 1477, aby podjąć się wykonania ołtarza głównego w najważniejszym kościele miejskim, był już w pełni ukształtowanym artystą. Pewne cechy obecne w Ołtarzu Mariackim wskazują, że podczas swojej podróży artystycznej Stwosz odwiedził Niderlandy, a w szczególności Brukselę. W każdym razie nie ulega wątpliwości, że znał on bardzo dokładnie twórczość Rogiera van der Weyden.

Gdy w 1477, za Jana Thurzo Stwosz przybył do Krakowa, zrezygnował z obywatelstwa Norymbergi. Nie wiadomo, jak długo tam mieszkał, ale w Norymberdze (przed r. 1476) ożenił się z Barbarą Hertz, tam też urodził się jego pierwszy syn Andrzej, później zakonnik. W Krakowie urodził się Stanisław Stwosz. Florian był złotnikiem w Görlitz, Wit młodszy i Willibald byli rzeźbiarzami, Johannes malarzem i rzeźbiarzem, Martin złotnikiem w Krakowie. Miał brata Macieja Stwosza (ok.1450-1540), złotnika.

Po wykonaniu Ołtarza Mariackiego oraz paru innych zamówień (m.in. nagrobków króla Kazimierza Jagiellończyka i biskupa Piotra z Bnina) Stwosz w 1496 przeprowadził się z powrotem do Norymbergi. W tym samym roku umarła jego żona Barbara. W następnych latach, prawdopodobnie na skutek zmowy dwóch kupców norymberskich, Stwosz wplątał się w poważne kłopoty. Pożyczył dużą kwotę pieniędzy jednemu z nich – Hansowi Starzedlowi – który wkrótce zbankrutował. Stwosz, nie mogąc odzyskać należnej mu sumy przed sądem, w marcu lub kwietniu 1503 podrobił weksel, na którym postawił fałszywy podpis i pieczęć. Fałszerstwo zostało wykryte, a artysta schronił się do klasztoru karmelitów, gdzie zakonnikiem był jego syn. Przebywając w klasztorze doszedł do ugody w sprawie weksla z jego wystawcą; ugoda ta jednak nie uchroniła go od odpowiedzialności z oskarżenia publicznego za fałszerstwo. Opuściwszy klasztor został zatrzymany 16 listopada 1503 przez straż miejską i osadzony w więzieniu. Z pomocą przyszedł jego zięć, Jörg Trummer, obywatel miasta Münnerstadt. Stwosz uniknął kary śmierci lub oślepienia dzięki wyjednanemu przez zięcia wstawiennictwu biskupa Würzburga Wawrzyńca z Bibra i rycerza frankońskiego Betza von Romrodt. Karę ograniczono do wypalenia mu 4 grudnia 1503 rozgrzanym żelazem piętna na obu policzkach i nakazania nieopuszczania miasta do końca życia. Zakazowi się jednak nie podporządkował i uciekł do Münnerstadt, co doprowadziło do nowego konfliktu z Radą Miejską.

Potomstwo Wita Stwosza

Jego syn, Jan, był autorem ołtarza w kościele św. Walpurgi w Heltau oraz ołtarza Kościoła na Wzgórzu w Sighişoarze w Siedmiogrodzie.

Ważniejsze dzieła

• Ołtarz główny (Zaśnięcia NMP) w kościele Mariackim w Krakowie, 1477-1489
• Nagrobek króla Kazimierza IV Jagiellończyka (zm. 1492) w kaplicy Świętokrzyskiej katedry wawelskiej, współpracował z nim Jorg Huber z Passawy, który wyrzeźbił kapitele baldachimu.
• Krucyfiks w nawie południowej Kościoła Mariackiego w Krakowie fundacji Henryka Slackera
• Chrystus w Ogrodzie Oliwnym – piaskowcowa płaskorzeźba w Muzeum Narodowym w Krakowie około 1480-85 r.
• Tumba Piotra z Bnina (zm. w 1494) w katedrze we Włocławku – ok. 1493-95
• Płyta nagrobna prymasa Zbigniewa Oleśnickiego (zm. w 1493) w katedrze gnieźnieńskiej
• Modlitwa w Ogrójcu z kościoła pw. Wszystkich Świętych w Ptaszkowej (gm. Grybów, woj. Małopolskie) ok. 1490
• Epitafium Pawła Volckamera w kościele św. Sebalda w Norymberdze, 1499
• Epitafium Filipa Kallimacha w kościele Św. Trójcy, przed 1500
• Krucyfiks ze Szpitala Św. Ducha w Norymberdze, ok. 1510 (obecnie w Germanisches Nationalmuseum w Norymberdze)
• Krucyfiks Wickla z kościoła NMP w Norymberdze, 1520 (obecnie w kościele św. Sebalda)
• Zwiastowanie NMP, kościół św. Wawrzyńca w Norymberdze, 1517/18
• prawdopodobny jest udział Stwosza przy nagrobku cesarza Maksymiliana I (w kościele dworskim w Innsbrucku), odlanego przez Gilga Sesselschreibera
• Ołtarz Bożego Narodzenia wykonany dla kościoła karmelitów w Norymberdze, obecnie w katedrze w Bambergu, 1523

Ciekawostki

Kronikarz polski Jan Długosz pisał w swoich tekstach o Wicie Stwoszu. Wit Stwosz występuje także w książce Antoniny Domańskiej pt. "Historia żółtej ciżemki", a również w utworze K.I. Gałczyńskiego pt. "Wit Stwosz".