Wacław Seweryn Rzewuski herbu Krzywda; nazwiska przybrane, przydomki i krypt.: Emir Tadż el faher Abd-el-Niszan; Emir Arslan; Abu Assed; Le Comte W. S. R.; Dżiecar el cheil; Hrabia W. S. R.; W... R..., (ur. 15 grudnia 1784 we Lwowie, zm. 1831(?)) – syn Seweryna Rzewuskiego, hetmana polnego koronnego i Konstancji Małgorzaty Lubomirskiej, podróżnik, orientalista, pamiętnikarz, poeta, jeździec i znawca koni.

Po trzecim rozbiorze Polski (w wieku 10 lat) wywieziony został przez ojca do Wiednia, kształcił się w elitarnym Theresianum (Theresianischen Militärakademie). Służył w wojsku austriackim jako inżynier miner. W roku 1805 poślubił Rozalię Aleksandrę Lubomirską. Bił się pod Aspern w roku 1809, jako podporucznik (dowódca szwadronu) w pułku węgierskich huzarów M. Kinmayera. Później w pułku ułanów Schwarzenberga dosłużył się stopnia rotmistrza. Poprosił o dymisję w roku 1811. W tym samym roku stracił ojca, opuścił żonę i osiadł na swych dobrach na Wołyniu: Sawraniu (gdzie założył znaną później stadninę koni arabskich), Kuźminie i Łanowcach. Kilka tygodni później (1811), w Daszowie u siostry, Marii Jarosławowej Potockiej, nawiązał bliższą znajomość z paszą Ramizem. Wkrótce potem gościł na jego dworze w Nikołajewie (nad rz. Boh), układając projekt wspólnej podróży (wyprawy) na Wschód. W latach 1812-1813 mieszkał w Krzemieńcu, utrzymując bliskie kontakty z T. Czackim i jego liceum.

W latach 1818-1820 podróżował po Bliskim Wschodzie, po czym osiadł na Podolu, gdzie prowadził życie na sposób orientalny. W Arabii poznał pustynię i jej mieszkańców. Zwiedził Syrię, Irak, Liban oraz Palestynę. Opracował m.in.: plan meczetu w Mekce (na podstawie innego źródła, bo sam do Mekki nie dotarł), mapy Persji oraz Półwyspu Arabskiego. Pozyskał zaufanie i przyjaźń przywódców szczepów beduińskich. Z wodzem rodu Roualla, Edre ibn Shalanem, zawarł przymierze krwi. Rzewuski zżył się z Beduinami – mieszkał z nimi, polował, świętował i brał udział w ich wyprawach wojennych. Kunszt wojenny i odwaga przyniosły mu uznanie i sławę. Przyjęty do 13 plemion arabskich otrzymał tytuł emira i imiona: Tadż al-Fahr ("Korona sławy"), Abd al-Niszan ("Sługa znaku").

Po powrocie do kraju osiadł w rodzinnym Sawraniu na Podolu. Miał bogatą kolekcję orientalnych rękopisów, książek, strojów, broni i fajek. Wiele czasu spędzał w siodle wśród Ukraińców gdzie stał się na tyle sławny że powstały o nim pieśni np.: "Hej, pane Hetmane Zołotaja Boroda (...) Hej pane Hetmane, hej pane Rewuckij, Prijdy nuże miłyj Lasze (...)". Przyjaźnił się z Tomaszem Padurrą, poetą, piewcą kozaczyzny, popularyzatorem folkloru i muzyki ukraińskiej.

W latach 1825-1826 należał do Towarzystwa Patriotycznego. Zadenuncjowany w 1826, przez dwa lata był kontrolowany i przesłuchiwany. Dochodzenie umorzono z braku dowodów winy. W 1831 podczas Powstania Listopadowego Rzewuski wystawił oddział jazdy, przeznaczając dla niego ukochane konie arabskie. Dowodząc oddziałem w przegranej bitwie pod Daszowem, zaginął w niewyjaśnionych okolicznościach dnia 14 maja 1831.

Upamiętnienie

Rzewuskiemu poświęcili swoje utwory m.in.: Adam Mickiewicz (Farys), Juliusz Słowacki (Duma o Wacławie Rzewuskim), Wincenty Pol (Hetman Złotobrody), Tadeusz Miciński (wiersz Emir Rzewuski w tomie Nietota), Tymko Padura (Zołotaja boroda) oraz Michał Budzyński (Wacław Rzewuski). Także Jerzy Grotowski umieścił Rzewuskiego w swoim, dotychczas nieznanym tomiku wierszy (napisał je mając 16 lat) pod tytułem Emir el Kadżi. Pojawił się on także na obrazach Juliusza Kossaka, Piotra Michałowskiego i Januarego Suchodolskiego.

Twórczość

Bliskim Wschodem zainteresował go wuj, słynny podróżnik i pisarz - Jan Potocki, który poznał go też z 2 wybitnymi ówczesnymi orientalistami wiedeńskimi Josephem Hammerem i Juliusem Klaprothem oraz z A. K. Czartoryskim. W Wiedniu Rzewuski, dzięki syryjskiemu uczonemu (Antun Arida) nauczył się 2 języków wschodnich: arabskiego i tureckiego. Był inicjatorem wiedeńskiego Towarzystwa Orientalistycznego. Założył i finansował pierwsze w świecie pismo orientalistyczne "Mines d'Orient. Fundgruben des Orients. Fontes Rerum Orientalium" (tj. "Kopalnie Wschodu", w sensie: "Kopalnia wiedzy o [Bliskim] Wschodzie"), wydawane w Wiedniu w latach 1809-1820 (I-VI tomów in folio). Był członkiem Towarzystwa Naukowego w Getyndze, Akademii Nauk w Monachium i członkiem korespondentem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie.

Wrażenia z podróży do Arabii Rzewuski spisał po francusku w nieopublikowanym dziele pt.: Sur les chevaux orientaux et provenants des races orientales. W 1927 manuskrypt został nabyty przez Bibliotekę Narodową, gdzie przetrwał do dziś. Zawiera on ponad 400 kolorowych rysunków, stanowiących źródło badań nad miejscową kulturą i zwyczajami, co ma ogromną wartość również dla Saudyjczyków. Są tam też nuty, które pozwalają odtworzyć muzykę beduińską sprzed 200 lat, a także spis ludności niektórych plemion. Zainteresowanie pamiętnikiem zgłosiła ostatnio Arabia Saudyjska, dla której dzieło jest tym bardziej cenne, że kraj ten nie posiada wielu pamiątek piśmienniczych z tego okresu. Wydał też Podróż do Palmiry (1821).

Ważniejsze dzieła

• Pytania do rozwiązania, Krzemieniec 1813, (oprac. dla Liceum Krzemienieckiego, dot. historii, geografii, astronomii i gramatyki)
• Notice sur les chevaux arabes, "Mines de l'Orient" t. 5, Wiedeń 1816, s. 49-59; przekł. niemiecki: Wiedeń 1816
• Sur l'introduction du sang oriental des chevaux d'Europe, "Mines de l'Orient" t. 5, Wiedeń 1816, s. 333-345; przekł. polski skrócony: Konie arabskie (z "Revue de Paris"), "Rozmaitości" (Lwów) 1832 nr 28; przekł. niemiecki: Wiedeń 1816
• Voyage à Palmire ou Tadmor dans le désert, avec une courte recherche sur le vent du désert Sancieli, avec une carte (dat.: Haleb 20 sierpnia 1819), "Mines de l'Orient" t. 6, Wiedeń 1818 (faktycznie: 1820); rękopis (brulion): Biblioteka Narodowa, sygn. 6475 II, t. 1, s. 161-181; przekł. polski fragm.: Podróż do Palmiry czyli Tadmor w stepie, z krótką uwagą nad wiatrem pustyni zwanym samicki. Wyjątek z dzieła pt. Kopalnie wschodnie, "Gazeta Literacka" 1821 nr 49; "Dziennik Wileński" 1821, t. 2, s. 416-430; przekł. niemiecki: Wiedeń 1818 (faktycznie: 1820)
• Mémoires secrets sur les affaires d'Orient, powst. w Arabii(?); dzieło zaginione, wspomina je sam autor kilkukrotnie w tekście poz. 6
• Sur les chevaux orientaux et provenants des races orientales t. 1-3, rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. 6475 II, (zbiór uwag i spostrzeżeń przeplatany elementami diariusza bądź autobiografii, bądź też dłuższymi rozprawkami; układ chaotyczny; większość spostrzeżeń zaczerpnięta nie z autopsji, ale z literatury; do rękopisu dołączone mapki, rysunki, teksty nut, piosenek, korespondencji), przekł. polski fragmentów ogł. T. Rutkowski: Wiadomość o rasach koni arabskich, "Biblioteka Warszawska" 1866, t. 4
• Wiadomość o lady Ester Łucja Stanhope znanej w Arabii pod imieniem Ester Malek, "Astrea" t. 5 (1825), s. 23 i następne; fragmenty pt. Pobyt u lady Stanhope w Arabii – przedr.: "Rozmaitości" (Lwów) 1825 nr 18; przedr. całości "Dziennik Warszawski" 1852 nr 286-287; z rękopisu ogł. "Przyjaciel Domowy" 1857 nr 43, (przeróbka fragmentów poz. 6)
• Melodie arabskie: Pustynia Nedżu; Hymn ranny Beduinów Wehabitów; Wojna Wehabitów; Nedżi-Köchejlany, ogł. M. Mann: Podróż na Wschód t. 3, Kraków 1855, s. 177-1785, 195-201, 203-208, 225-232; poszczególne wiersze przedr.: "Czas" 1855 nr 96; J. S. Bystroń jak wyżej poz. 6; W. Pruski jak wyżej poz. 6; drobne fragmenty ogł. L. Siemieński jak wyżej poz. 6, s. 118-119, (dedykowane A. Osińskiemu)
• Melodia arabska: do Mlichi, ogł. L. Siemieński jak wyżej poz. 6, s. 120-121
• Melodie greckie: Starzec na mogile Achillesa; Dziewica Lezbu; Niewolnik Olimpu; Bobolina do dziewic Grecji; Odysseusz do Greków; Śpiew grecki, 3 wiersze ogł. "Czas. Dodatek miesięczny" 1856, t. 3, s. 401-407; fragm. L. Siemieński jak wyżej poz. 6, s. 122-123, (dedykowane Teofilii z Okryńskich Gomolińskiej)
• Refleksje nad ruinami Palmiry. Poemat, fragm. przytacza J. S. Bystroń jak wyżej poz. 6, s. 102-103
• Oxyna. Poemat w 2 pieśniach, streszcz. podaje L. Siemieński jak wyżej poz. 6, s. 125
• Treny na grobie Maryny. (5 wierszy), fragmenty ogł. L. Siemieński jak wyżej poz. 6, s. 124
• Pierwsza część historii Skanderbega (Aleksandra I), rękopis: Ossolineum sygn. 545/III, k. 31-34.

Przekłady

• Przekłady tekstów arabskich, perskich i tureckich na język francuski i niemiecki; zobacz Prace edytorskie poz. 1
• A. Malczewski: Maria, przekł. na język francuski, (inform. "Kurier Polski" 1829 nr 25). 

Prace edytorskie

• "Mines de l'Orient exploitées par une société d'amateurs", Sous les auspices de..., tyt. niemiecki: "Fundgruben des Orients..., tyt. arabski, t. 1-6, Wiedeń 1809-1818 (faktycznie 1820); teksty ogłoszono w językach: francuskim, niemieckim, łacińskim i arabskim; t. 1 wyszedł 1 stycznia 1809.

Listy i materiały

• Do Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 2 listy z 29 października 1812 (przesyłając "Mines de l'Orient") i 8 kwietnia 1815 z Opola (z podziękowaniem za przyjęcie do Towarzystwa); do A. Chodkiewicza z roku 1815; ogł. A. Kraushar w: Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk, t. 3 i 8, Kraków 1902, 1906
• Lettre à MM. les collaborateurs des "Mines de l'Orient", Warszawa 1817, (dat. z Opola 23 stycznia 1817)
• Korespondencja z E. L. Stanhope (częściowo fikcyjna); brulion listu do J. Hammera z roku 1819(?); do bliżej nieznanej hrabiny; ogł. L. Siemieński w: W. Rzewuski i przygody jego w Arabii, "Przegląd Polski" 1870/1871 i osobno Kraków 1870, przedr. w: Portrety literackie, Poznań 1875; fragmenty przedr.: L. Kapliński w: Emir Rzewuski, Poznań 1881; J. S. Bystroń w: Polacy w Ziemi Świętej, Syrii i Egipcie (1147-1914), Kraków 1930, s. 106-107; S. Podhorska-Okołów: Bohater wielkiej przygody, Warszawa 1960
• Korespondencja ws. zakupów koni przez Aleksandra I i królową wirtemberską, m.in.: do G. A. Stroganowa z 27 lutego 1820; od Katarzyny, królowej wirtemberskiej, 3 listy z lat 1817-1818; od Wilhelma, króla wirtemberskiego, 2 listy z lat 1819 i 1825; od w. księcia Konstantego z roku 1822; rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. 5760 III, fragm. w rękopisie 6475 II; list od królowej wirtemberskiej z 12 grudnia 1817 ogł. w przekładzie polskim: L. Siemieński jak wyżej poz. 3; L. Kapliński jak wyżej poz. 3; S. Podhorska-Okołów jak wyżej poz. 3
• Do Aleksandra I z maja 1822, ogł. A. J. Rolle w: Emir Rzewuski, "Przegląd Polski t. 60 (1882/1883), t. 2, przedr. w: Opowiadania historyczne seria IV, t. 1, Warszawa 1884; Wybór pism t. 3, Kraków (1966), przekł. francuski w: R. Rzewuska: Mémoires... (1788-1865) t. 3, Rzym (1950), s. 500
• Do K. Rozwadowskiego 3 listy z roku 1822, rękopis: Ossolineum, sygn. 7936/III
• Do warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk z Kuźmina 3 stycznia b.r., (list dedykacyjny przy ofiarowaniu autografu Zofiówki S. Trembeckiego), ogł. T. Baranowski, "Prace Komisji do Badań nad Historią Literatury i Oświaty" t. 1 (Warszawa 1914), s. 190-191; autograf: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. 215
• Do nieznanego adresata (fragmenty) i różne notatki, rękopis: Ossolineum, sygn. 12041/III
• Do nieznanego adresata (brak daty) i notatki historyczne, rękopisy: Biblioteka Uniwersytetu we Lwowie, sygn. 1033-1034 II
• Do E. Sanguszki, rękopis: Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Krakowie; inform. J. Reychman ("Przegląd Orientalny" 1965 nr 3, s. 234)
• Od P. Ruffina z roku 1809, ogł. H. Dehérain: Ruffin diplomate français et les orientalistes autrichiens, "Revue d'Histoire Diplomatique" 1925, s. 202 i następne
• Od J. Sękowskiego z 3/15 września 1820 i od I. Sobolewskiego z 14 czerwca 1820; rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. 2675/4; ogł.: L. Siemieński jak wyżej poz. 3; L. Kapliński jak wyżej poz. 3
• Circé. Cantate de J. B. Rousseau mise en musique, dedykowana matce w roku 1803; rękopis: Biblioteka Kórnicka, sygn. 1147
• Kopia oświadczenia W. Rzewuskiego dot. jego udziału w bitwie p. Aspern, potwierdzona przez Wiktora de Rohan 1809, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 2021
• Manuscrits orientaux qui se trouvent à vendre chez Kuppitsch à Vienne. Collection Rzewuski, Wiedeń 1831.