Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim – został założony w 1831 roku i zajmuje powierzchnię prawie 3 ha, na której zachowało się około dwóch tysięcy nagrobków, głównie w postaci macew, ale też tumby i złamanego drzewa – symbolu przerwanego życia. Brakuje natomiast okazałych grobowców. Większość pomników ma inskrypcje w języku hebrajskim, część jest polskojęzyczna. Cmentarz został założony na gruncie podarowanym miejscowym Żydom przez Antoniego Jana Ostrowskiego. Na cmentarzu znajdują się też ruiny ohelu kryjącego szczątki rabina i cadyka tomaszowskiego Jakuba Eliasza Wieliczkiera (1809-1888), syna Abrahama, oraz symboliczna mogiła ofiar Holocaustu. Podczas II wojny światowej cmentarz służył jako miejsce pochówku ofiar tomaszowskiego getta.

Porządkowanie i ewidencjonowanie cmentarza

W 1994 Beniamin Yaari-Wald, ówczesny prezes Związku Żydów Tomaszowskich w Izraelu, postanowił przeprowadzić prace porządkowe na cmentarzu żydowskim w Tomaszowie Mazowieckim. Chodziło o oczyszczenie cmentarza z dziko rosnącej roślinności, ustawienie przewróconych nagrobków (macew), ich umycie i oczyszczenie, skatalogowanie (i sfotografowanie) nagrobków, odczytanie napisów i przeprowadzenie ewidencji osób pochowanych, których nagrobki zostały zachowane.

Prace porządkowe na cmentarzu żydowskim w Tomaszowie Mazowieckim rozpoczęły się 16 sierpnia 1995 i zostały zakończone 8 września 1995 r. W pracach porządkowych udział wzięło siedmiu ochotników:

• Beniamin Yaari-Wald i Szlama Birensztok (obaj z miejscowości Holon, Izrael), członkowie Związku Żydów Tomaszowskich w Izraelu;
• Beate Kosmala (Niemka z Berlina), badaczka relacji polsko-niemiecko-żydowskich, autorka książki Juden und Deutsche im polnischen Haus. Tomaszów Mazowiecki 1914-1939 (Berlin 2001);
• Piotr Rybak, Michał Rzeźnik (podówczas student hebraistyki), Jerzy Wojniłowicz, Tadeusz Zarębski, mieszkańcy Tomaszowa Mazowieckiego.

12 września 1995 w Hotelu „Mazowiecki” podsumowano dokonania osiągnięte podczas prac porządkowych. Materiały o wartości historycznej (zawierające m.in. dzieje cmentarza, plan cmentarza, motywy i symbole nagrobkowe, wybrane epitafia, fotografie ciekawszych macew, listę osób pochowanych) wydał w następnym roku Beniamin Yaari-Wald (The Jewish Cemetery – Tomaszow-Mazowiecki / Żydowski cmentarz – Tomaszów Mazowiecki, Tel-Aviv 1996).

Pomniki upamiętniające martyrologię narodu żydowskiego

• Pomnik upamiętniający śmierć 15 tysięcy Żydów tomaszowskich zamordowanych przez nazistów w Treblince w listopadzie 1942 roku, wystawiony w roku 1947 w piątą rocznicę likwidacji getta tomaszowskiego.
• Pomnik ku czci 21 Żydów zamordowanych przez oprawców hitlerowskich w tzw. akcji purimowej w dniu 21 marca 1943 roku.
• Pomnik i grób 13 osób pochodzenia żydowskiego zamordowanych w lesie Czółno koło Lubochni w styczniu 1943 roku.

Sławni tomaszowianie pochowani na cmentarzu żydowskim

• Altszuler, siostry, uczestniczki powstania styczniowego
• Szlama Załmen Blanket (1844-1924), powstaniec styczniowy
• Bernard Bierzyński (1891-1942), handlowiec, działacz społeczny, właściciel sklepu galanteryjnego
• Dawid Bornsztajn (1860-1933), fabrykant tomaszowski
• Abram Jakubowicz (1883-1933), działacz Bundu, radny miasta Tomaszowa
• Chaim Kantorowicz (1897-1971), działacz związkowy i polityczny, członek KPP, PPR i PZPR, żołnierz Wojska Polskiego, twórca spółdzielni stolarskiej w Tomaszowie Mazowieckim
• Aleksander Landsberg (1859–1928), przemysłowiec, działacz społeczny
• Judel vel Julian Sołowiejczyk (1858-1915), lekarz tomaszowski
• Henryk Steinman-Kamiński (1900-1924), poeta tomaszowski, dziennikarz
• Samuel Steinman (1869-1933), fabrykant sukna
• Bolesław Szeps (1883-1940), fabrykant, działacz społeczny, pierwszy prezes Judenratu
• Pinkus Sznycer (1841-?), dr medycyny, powstaniec styczniowy
• Stanisław Talman (1912-1983), więzień obozów koncentracyjnych
• Fabian Warszawski (1887-1963), lekarz tomaszowski
• Dawid Warzager (1838-1925), powstaniec styczniowy, malarz, twórca wystroju wielkiej synagogi w Tomaszowie Mazowieckim
• Lejbuś Warzager (1881-1942), drugi prezes tomaszowskiego Judenratu (1940-1942)
• Salomon Wasserman (1876–1928), finansista, założyciel i dyrektor Banku Ludowego w Tomaszowie Mazowieckim, działacz syjonistyczny
• Eliasz Jakub Wieliczkier (1809-1888), rabin tomaszowski w latach 1857-1888
• Chaim Zachariasz (1895-1939), działacz robotniczy i polityczny, aktywista Bundu