Tadeusz Kutrzeba (ur. 15 kwietnia 1886 w Krakowie, zm. 8 stycznia 1947 w Londynie) – kapitan Sztabu Generalnego cesarskiej i królewskiej Armii, generał dywizji Wojska Polskiego II RP, dowódca Armii „Poznań” podczas wojny obronnej 1939 r.

Początek kariery wojskowej w armii austriackiej

Urodził się jako syn Tomasza Kutrzeby, kapitana armii austriackiej i Ludwiki z domu Szula 15 kwietnia 1886. W 1896 został przyjęty do wojskowej 7-klasowej szkoły realnej w Fischau koło Wiener Neustadt, a następnie uczęszczał do szkoły w Hranicach na Morawach. W 1903 zdał maturę w Państwowym Gimnazjum Realnym w Wiedniu. Następnie rozpoczął studia na Wydziale Inżynieryjnym w Wojskowej Akademii Technicznej (oficerska szkoła inżynierów i saperów) w Mödling pod Wiedniem, którą ukończył w 1906 z wynikiem celującym i nominacją na podporucznika saperów. Będąc prymusem, miał możliwość wyboru miejsca służby. W rezultacie od 1906 do 1910 pełnił służbę w 9. Batalionie Saperów w rodzinnym Krakowie. W latach 1910–1913 studiował w Akademii Sztabu Generalnego w Wiedniu i ukończył wyższy kurs inżynierii. Do stopnia porucznika awansował w 1911. W latach 1913–1914 pełnił służbę w Szefostwie Inżynierii w Sarajewie, gdzie opracował m.in. projekt umocnień na pograniczu z Czarnogórą. W Sarajewie był świadkiem zamachu na arcyksięcia Ferdynanda, który stał się bezpośrednim pretekstem do wybuchu I wojny światowej.

Udział w I wojnie światowej

Po rozpoczęciu działań wojennych pozostał początkowo w dowództwie twierdzy Sarajewo, a następnie wysłano go na front serbski, jako oficera Sztabu 2 Brygady Artylerii Górskiej gen. mjr. Ferdinanda Komma. Od 15 marca 1915 przebywał na froncie rosyjskim jako oficer łącznikowy w sztabie niemieckiego XXIV Korpusu Rezerwowego pod dowództwem gen. piech. Friedricha von Geroka walczącego w Karpatach. W tym samym roku awansował do stopnia kapitana. W czerwcu 1915 został skierowany na front włoski, gdzie był m.in. szefem sztabu inspektoratu fortyfikacji w dowództwie grupy w Tyrolu. W lutym 1916 został mianowany szefem sztabu wojsk technicznych Grupy Armii arcyks. Eugeniusza. Uzyskał wówczas dużo cennych doświadczeń nie tylko ze względu na zajmowane stanowisko, ale także ze względu na charakter i zasięg przygotowań do operacji zaczepnej w trudno dostępnym górzystym terenie. Z frontu włoskiego przerzucono go do Siedmiogrodu, gdzie 1 sierpnia 1916 objął stanowisko szefa sztabu inspekcji fortyfikacji w dowództwie wojsk austriackich. Miesiąc później został oficerem łącznikowym przy dowództwie niemieckiej 9. Armii na froncie rumuńskim. Przeniesiony ponownie w kwietniu 1917 na front rosyjski, był I oficerem, a następnie zastępcą szefa sztabu w ekspozyturze austriackiej 4. Armii przy dowództwie niemieckiej grupy operacyjnej działającej na Wołyniu. Ponieważ dowództwu niemieckiemu podlegał także duży wycinek wybrzeża morskiego w delcie Dunaju, wykorzystywał każdą okazję, aby praktycznie zapoznać się z aspektami militarnymi obszaru nadmorskiego, organizacją jego obrony i budową fortyfikacji. Od marca 1918 zajmował z kolei stanowisko szefa sztabu bazy austriackiej w mieście Braiła nad Dunajem.

Przejście do odrodzonego Wojska Polskiego i udział w wojnie polsko-bolszewickiej

Tablica pamiątkowa w kościele parafialnym na Saskiej Kępie

Upadek monarchii austro-węgierskiej i odradzanie się państwowości polskiej spowodowały, że kpt. T. Kutrzeba porzucił służbę w armii zaborczej i po nawiązaniu kontaktu z działającą od 28 października 1918 w Krakowie Polską Komisją Likwidacyjną, rozpoczął na początku listopada pracę w jej Wydziale Wojskowym. Odradzające się Wojsko Polskie odczuwało brak wykształconych wyższych oficerów. Fakt ten zdecydował o jego dalszej karierze wojskowej. Najprawdopodobniej z inspiracji gen. Stanisława Szeptyckiego został skierowany do pracy w Oddziale I Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa WP. Od stycznia 1919 był tam szefem sekcji planów i zastępcą szefa Oddziału I. W październiku 1919 został szefem sztabu 1 Dywizji Piechoty Legionów, a od kwietnia do czerwca 1920 Grupy Operacyjnej gen. Edwarda Rydza-Śmigłego. Opracował wówczas m.in. plan operacji dyneburskiej, a następnie uczestniczył w jego realizacji. Do stopnia majora awansował w grudniu 1919. W kwietniu 1920 jako szef sztabu 3 Armii uczestniczył w wyprawie wojsk polskich na Kijów. Podczas odwrotu sprawował od czerwca do sierpnia funkcję szefa sztabu Frontu Południowo-Wschodniego. W czasie bitwy warszawskiej kierował sztabem Frontu Środkowego, a następnie od sierpnia do stycznia 1921 został szefem sztabu nowo utworzonej 2 Armii, która uczestniczyła w walkach o Białystok i pościgu za wojskami sowieckimi w kierunku na Grodno i Lidę. W tym czasie awansował do stopnia podpułkownika.

Kariera wojskowa w II RP

Tablica pamiątkowa domu gen. Kutrzeby przy ul. Bajońskiej w Warszawie

Po zakończeniu działań wojennych ppłk Kutrzeba w styczniu 1921 r. został na krótko wykładowcą taktyki ogólnej w Szkole Sztabu Generalnego i jednocześnie członkiem Komisji Regulaminowej. Brał wówczas czynny udział w opracowywaniu regulaminów wojskowych. W maju 1921 r. powrócił do pracy sztabowej i ponownie stanął na czele sekcji planów, a od grudnia szefem Oddziału IIIa Operacyjnego Biura Ścisłej Rady Wojennej, które w myśl koncepcji marszałka Józefa Piłsudskiego miało w czasie pokoju stanowić zalążek Sztabu Naczelnego Wodza. W maju 1922 r. uzyskał awans na stopień pułkownika. Od stycznia 1925 r. pełnił obowiązki szefa Biura Ścisłej Rady Wojennej – II zastępcy szefa Sztabu Generalnego. W latach 1922-1926 uczestniczył we wszystkich niemal przedsięwzięciach sztabowych oraz międzynarodowych konferencjach i naradach sojuszniczych związanych z obroną państwa i planowaniem strategiczno-operacyjnym. Owe doświadczenia i zebrane materiały stanowiły w późniejszym okresie bezcenną pomoc w opracowywaniu kolejnych studiów militarnych, tym razem związanych z bezpośrednim zagrożeniem hitlerowskich Niemiec. W czasie przewrotu majowego opowiedział się po stronie rządu. Nie angażował się jednak osobiście przeciwko organizatorom zamachu stanu. Po objęciu władzy przez Piłsudskiego pozostał więc na swoich stanowiskach sztabowych. W rezultacie w grudniu 1926 r. objął stanowisko zastępcy szefa Sztabu Generalnego.

16 marca 1927 r. Prezydent RP Ignacy Mościcki na wniosek Ministra Spraw Wojskowych, Pierwszego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego awansował go na generała brygady ze starszeństwem z 1 stycznia 1927 r. i 3. lokatą w korpusie generałów.

Na nowym stanowisku uczestniczył w reorganizacji naczelnych władz wojskowych (tor pokojowy i tor wojenny), w wyniku czego nastąpiło oddzielenie struktur i instytucji zajmujących się bezpośrednio przygotowaniami wojennymi od Ministerstwa Spraw Wojskowych oraz utworzenie Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych z podległym mu Sztabem Generalnym.

Od 28 listopada 1928 r. został – po odejściu wykładowców francuskich – nowym komendantem Wyższej Szkoły Wojennej i zarazem dyrektorem nauk. Na tych stanowiskach dokonał reorganizacji Szkoły i stworzył podstawy pod powstanie polskiej kadry profesorskiej. Objęcie przez gen. Rydza-Śmigłego stanowiska Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych wzmocniło pozycję płk. Kutrzeby. Szczególnym tego wyrazem było mianowanie go 27 listopada 1935 r. generałem do prac przy Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych. Poza kierowaniem szkołą uczestniczył on także w licznych inspekcjach poszczególnych jednostek wojskowych. Odcinkiem studiów operacyjnych przydzielonym mu był obszar Wielkopolski. Poza tym przeprowadzał systematyczne analizy sytuacji wewnętrznej Rzeszy Niemieckiej oraz prowadził studia strategiczno-operacyjne według specjalnych wytycznych Generalnego Inspektora. Dodatkowo opracowywał również różne bieżące ekspertyzy i opinie. Był zwolennikiem wprowadzania do wojska nowych rozwiązań, m.in. forsował pomysł utworzenia zmotoryzowanych oddziałów przeciwpancernych jako ruchomych odwodów zaporowych, co niestety nie zostało zrealizowane do wybuchu wojny. 19 marca 1939 r. awansował do stopnia generała dywizji i został inspektorem armii. 23 marca 1939 Generalny Inspektor Sił Zbrojnych mianował go dowódcą Armii "Poznań", której zadaniem była obrona Wielkopolski.

Pisarz i historyk wojskowości

Już w 1920 zaczęły ukazywać się w czasopiśmie "Bellona" jego artykuły, studia i przyczynki na tematy związane z aktualną problematyką życia wojska, historią I wojny światowej oraz wojny polsko-rosyjskiej 1919-1920 r., a także recenzje ważniejszych studiów wojskowo-historycznych i pamiętników z lat wojny. Szczególnie interesowały go jednak zagadnienia dotyczące szeroko pojętej problematyki obrony państwa oraz kwestie międzynarodowe zawierające kontekst polski. W jego publicystyce dominowały teoretyczne i praktyczne zagadnienia z zakresu sztuki i taktyki operacyjnej. Wyznawał on pogląd, że przyszła wojna będzie wojną manewrową z uwagi na przewagę broni zaczepnych, a zwłaszcza lotnictwa i broni pancernych. Dlatego był zwolennikiem obrony ruchowej i zwrotów zaczepnych. W jego działalności pisarskiej ważne miejsce zajmowała też historia wojskowa. Jego opracowania w tej dziedzinie stanowią istotny wkład zwłaszcza do badań nad wojną polsko-bolszewicką i II wojną światową. Pozostawił po sobie bogatą spuściznę pisarską z dziedziny taktyki, organizacji wojsk i regulaminów oraz obszerne prace wojskowo-historyczne, takie jak:

• Bitwa nad Niemnem (wrzesień-październik 1920), Warszawa 1926,
• Wyprawa kijowska 1920 roku, Warszawa 1927,
• Studium nad możliwościami wojennymi Niemiec i Polski z 1936 r.,
• Wojna bez walnej bitwy,
• Bitwa nad Bzurą (9-22 września 1939 r.). Przyczynek do historii kampanii polsko-niemieckiej w obszarze: Poznań-Warszawa we wrześniu 1939 r., Warszawa 1958.

W okresie od 14 listopada 1937 r. do 10 stycznia 1938 r. ppłk dypl. Stefan Mossor, pod kierownictwem generała Kutrzeby, opracował Studium planu strategicznego Polski przeciw Niemcom. Do czasu odnalezienia i opublikowania rękopisu studium, nazywanego wówczas „memorandum gen. Kutrzeby”, jego autorstwo przypisywano mylnie Tadeuszowi Kutrzebie.

Udział w wojnie obronnej 1939 r.

Podczas wojny z Niemcami przeszedł cały szlak wojenny jako dowódca Armii „Poznań”. Był twórcą i realizatorem zwrotu zaczepnego zwanego bitwą nad Bzurą, podczas którego dowodził połączonymi Armiami „Poznań” i „Pomorze”. Po przebiciu się z resztkami wojsk 22 września do Warszawy, został na krótko zastępcą gen. dyw. Juliusza Rómmla, dowódcy Armii „Warszawa”. Następnie z jego upoważnienia prowadził rozmowy kapitulacyjne z dowódcą niemieckiej 8. Armii gen. Johannesem Blaskowitzem i 28 września podpisał akt kapitulacji stolicy.

Niewola niemiecka i ostatnie lata życia

W niewoli niemieckiej dzielił los tysięcy polskich oficerów, przebywając aż do końca wojny w obozach jenieckich kolejno w: Oflagu IV A Hohnstein, Oflagu IV B Königstein i Oflagu VII A Murnau na terenie Niemiec. Z jego inicjatywy zostały przygotowane w obozie w Murnau tajne kursy przygotowujące młodszych oficerów do egzaminu do Wyższej Szkoły Wojennej. Po wyzwoleniu obozu w kwietniu 1945 przez wojska amerykańskie objął przejściowo dowództwo nad przebywającymi tam oficerami, a w lipcu został wezwany do Londynu, gdzie otrzymał propozycję objęcia stanowiska ministra obrony narodowej. Nie przyjął jej jednak. Stanął natomiast na czele – powołanej rozkazem szefa Sztabu Głównego z 12 października 1945 – Komisji Historycznej Kampanii Wrześniowej i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Jednocześnie uczestniczył w tworzeniu Instytutu im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie. Powrót do kraju (co sugerował płk dypl. Marian Utnik) uniemożliwiła mu jesienią 1946[6] nieuleczalna choroba (nowotwór), w wyniku której zmarł 8 stycznia 1947 w londyńskim szpitalu. Pochowany został z honorami wojskowymi na cmentarzu Brookwood. Pośmiertnie uhonorowano go Orderem Wojennym Virtuti Militari III klasy.

W 1957 jego prochy – zgodnie z ostatnią wolą – przewieziono do Polski i pochowano w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.

Generał Tadeusz Kutrzeba był jednym z najbardziej wykształconych polskich wyższych dowódców. Zyskał opinię jednego z najwybitniejszych sztabowców II Rzeczypospolitej.

Awanse

• podpułkownik
• pułkownik - ze starszeństwem od 01.06.1919
• generał brygady - ze starszeństwem od 01.01.1927 lokata 3

Ordery i odznaczenia

Grób Tadeusza Kutrzeby na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, 23 lipca 2008

• Krzyż Komandorski Orderu Wojennego Virtuti Militari
• Krzyż Kawalerski Orderu Wojennego Virtuti Militari
• Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari (1921)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1930)
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Walecznych – trzykrotnie
• Złoty Krzyż Zasługi (1925)
• Krzyż Zasługi Wojsk Litwy Środkowej
• Złoty Wawrzyn Akademicki (1937)
• Komandor Orderu Korony (Belgia)
• Order Krzyża z Orłem II klasy (1932, Estonia)
• Krzyż Wolności II klasy (Estonia)
• Oficer Legii Honorowej Krzyż Kawalerski (Francja)
• Order Zabójcy Niedźwiedzia III klasy (Łotwa)
• Krzyż Komandorski Orderu Gwiazdy Rumunii
• Order św. Sawy III klasy (Jugosławia)