Tadeusz Konwicki (ur. 22 czerwca 1926 w Nowej Wilejce, zm. 7 stycznia 2015 w Warszawie) – polski prozaik, scenarzysta i reżyser.

Syn Michała Konwickiego i Jadwigi z domu Kieżun. W młodości mieszkał w Kolonii Wileńskiej. Uczył się w Gimnazjum im. Zygmunta Augusta w Wilnie (1938–1939; w 1941 edukacja w gimnazjum została przez okupanta zlikwidowana). Po wybuchu II wojny światowej pracował m.in. jako robotnik kolejowy i pomocnik elektryka w szpitalu w Nowej Wilejce. W 1944 zdał konspiracyjną maturę, uczęszczając wcześniej na tajne komplety. W latach 1944–1945 był żołnierzem podziemia niepodległościowego, jako członek VIII Oszmiańskiej Brygady Armii Krajowej brał udział w akcji „Burza”, później walczył w partyzantce antyradzieckiej. Po rozwiązaniu oddziału przedostał się przez nowe granice Polski i najpierw przebywał krótko w Gliwicach, gdzie pracował jako urzędnik niskiego szczebla, a następnie studiował filologię polską na Uniwersytecie Jagiellońskim, później na Uniwersytecie Warszawskim; studiów ostatecznie nie ukończył, na ostatnim roku rezygnując z egzaminów magisterskich z zakresu literatury, mimo że zdał już egzaminy z dziedziny językoznawstwa.

Debiutował w 1946 jako reportażysta i rysownik, ilustrowanym przez siebie tekstem pt. Szkice z Wybrzeża („Od A do Z” nr 8/1946, dodatek literacki do „Dziennika Polskiego”). Od 1946 pracował w tygodniku „Odrodzenie” w Krakowie jako korektor, a później jako redaktor techniczny (przy czym cała redakcja tego tygodnika składała się z czterech osób: Karola Kuryluka, Janiny Preger, Marii Stulgińskiej i Tadeusza Konwickiego); publikował tam jednocześnie liczne recenzje literackie i filmowe, a także rysunki. W tym czasie ogłaszał też w innych pismach, m.in. w „Nurcie”, „Po prostu”, „Świecie Młodych”, „Wsi” – opowiadania o tematyce wojennej (np. Kapral Koziołek i ja, Zimowy zmierzch, Wielkie manewry), oraz ukazujące kondycję jego pokolenia tuż po wojnie (np. Ogródek z nasturcją). Wybór m.in. tych wczesnych tekstów Konwickiego przedrukowany został po latach w tomie Wiatr i pył.

Od wiosny 1947, kiedy redakcja „Odrodzenia” przeniosła się do stolicy, mieszkał w Warszawie. W 1949 ożenił się z Danutą (1930–1999), córką Alfreda Lenicy i siostrą Jana Lenicy, artystką plastykiem, ilustratorką książek dla dzieci.

Na przełomie lat 40. i 50. stał się jednym z głównych literatów i publicystów socrealistycznych – tzw. pryszczatym. Pracował też krótko jako robotnik przy budowie Nowej Huty, już jednak w pierwszej połowie lat 50. rozpoczął odchodzić od dotychczasowego nurtu, co widać m.in. w jego działalności w „Nowej Kulturze”, tak redakcyjnej (spowodował publikację głośnego Pamiętnika uczennicy, „NK” nr 48/1953 i artykułu W. Arciszewskiego Coś niecoś o Trylobitach, „NK” nr 44/1954), jak i publicystycznej (w cyklu felietonów sportowych „Z miejsc stojących” podejmował wielokrotnie problematykę wolności słowa).

Od połowy lat 50. zajmował się również twórczością filmową, początkowo jako scenarzysta, po przełomie październikowym zaś, który stanowił dla jego postawy i twórczości moment newralgiczny, kręcił także przepełnione nastrojem egzystencjalnym filmy. Związany ze środowiskiem filmowym, wielokrotnie pełnił funkcje kierownika literackiego zespołów filmowych: w latach w Zespole Filmowym „Kadr” (1956–1968; przyczynił się do powstania tzw. szkoły polskiej), w „Kraju” (1970–1972), „Pryzmacie” (1972–1977) i „Perspektywach” (1989–1991).

Od lat 60. narastać zaczął jego konflikt z komunistami. Wielokrotnie podpisywał listy protestacyjne o charakterze humanitarnym. W 1966 został usunięty z PZPR (do której wstąpił w 1952 r.) za współudział w liście protestacyjnym do władz w związku z usunięciem z PZPR prof. Leszka Kołakowskiego. Po 1976 r. publikował w wydawnictwach II obiegu i londyńskich. W lutym 1978 został członkiem Towarzystwa Kursów Naukowych.

Tadeusz Konwicki mieszkał w śródmieściu Warszawy, na tyłach Nowego Światu. Z okien jego mieszkania widać w całości pobliski Pałac Kultury i Nauki. W porze obiadowej, pisarza można było spotkać w kawiarni mieszczącej się w podziemiach wydawnictwa "Czytelnik" (ul. Wiejska). Do jego bliskich przyjaciół należeli m.in. Wilhelm Mach, Leopold Tyrmand, Stanisław Dygat, Irena Szymańska, Gustaw Holoubek, Andrzej Łapicki, Janusz Morgenstern.

Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

Literatura

Oniryczny świat swoich dojrzałych utworów (zarówno książek jak i filmów) budował Konwicki na wspomnieniach dotyczących przedwojennego dzieciństwa spędzonego na Wileńszczyźnie (Kolonia Wileńska), wojennych przeżyć, których nie sposób wymazać z pamięci oraz na fundamentach współczesnej polskiej rzeczywistości (większość dzieł rozgrywa się w Warszawie, w której mieszkał Konwicki, w scenerii autentycznych miejsc, często np. przywoływany jest, czy to jako omen, nemesis czy jak wyrzut sumienia, symbol stolicy − Pałac Kultury).

W swoich dziełach opisywał doświadczenia uniwersalne, znamienne dla jego twórczości są motywy inicjacji, poszukiwania, ekspiacji, czy ważnego wyboru życiowego. Konwicki zajmuje się, w sposób ironiczny i przewrotny, kwestiami egzystencjalnymi. Pytania o sens życia, sens pamiętania, o kondycję człowieka czy przyszłość ludzkości nieustannie towarzyszą jego bohaterom. Konwicki ma zdolność tonowania największego patosu za pomocą sceptycyzmu oraz ironii, i na odwrót − leczenia cynizmu, bądź zgorzkniałego pesymizmu, romantycznym porywem. Konwicki posługuje się różnymi nastrojami, wątkami oraz konwencjami. Zwierzoczłekoupiór ma konwencję książki dla dzieci, Nic albo nic − kryminału z dreszczykiem, a Kronika wypadków miłosnych – romansidła.

Obok dorobku powieściowego ma też Konwicki na koncie kilka książek pamiętnikowo-filozoficznych (które sam nazywał łże-dziennikami). Publikował też wywiady-rzeki: w 1986 r. ukazało się Stanisława Beresia Pół wieku czyśćca, w 2001 r. Pamiętam, że było gorąco.

Dorobek literacki

• Przy budowie – powieść produkcyjna; Czytelnik 1950 (również jako część książki: Tadeusz Konwicki, Wiktor Woroszylski, Witold Zalewski, Budujemy, Czytelnik 1951)
• Nad Wisłą i Pilicą – reportaż; wespół z Tadeuszem Papierem, Książka i Wiedza 1953
• Godzina smutku – opowiadanie; Czytelnik 1954
• Klucz – opowiadanie; jako część tomu pt.: Dzień dzisiejszy [antologia], Czytelnik 1954; wydanie osobne: Nasza Księgarnia 1954
• Władza – powieść; t. I/II Czytelnik 1954−1955
• Żelazna kurtyna – scenariusz filmowy, opracowany na podstawie noweli Tadeusza Konwickiego i Wiktora Woroszylskiego; wespół z K. Sumerskim; WAiF 1954
• Rojsty – powieść; Czytelnik 1956
• Z oblężonego miasta – powieść; Iskry 1956 (powst. 1954)
• Dziura w niebie – powieść; Iskry 1959
• Sennik współczesny – powieść; Iskry 1963
• Ostatni dzień lata. Scenariusze filmowe − zawiera: Zimowy zmierzch, Ostatni dzień lata, Zaduszki, Salto, Matura, ponadto w wydaniach z 1973 i 1993 − Jak daleko stąd, jak blisko
• Wniebowstąpienie – powieść; Iskry 1967
• Trochę apogeum. Opowieść filmowa; powst. w 1967, druk w „Literatura” nr 2−6/1972, niedokończony z powodu ingerencji cenzury, przedr. całości w tomie Wiatr i pył
• Zwierzoczłekoupiór – powieść; Czytelnik 1969
• Nic albo nic – powieść; Czytelnik 1971
• Kronika wypadków miłosnych – Czytelnik 1974
• Dlaczego kot jest kotem – opowiadanie dla dzieci; ilustracje: Danuta Konwicka; Krajowa Agencja Wydawnicza 1976
• Kalendarz i klepsydra – sylwa; Czytelnik 1976
• Kompleks polski – powieść; NOWA 1977 (II obieg, jako nr 3 pisma „Zapis”); adaptacja telewizyjna Jerzego Markuszewskiego 1995)
• Mała Apokalipsa – powieść; NOWA 1979 (II obieg, jako nr 10 pisma „Zapis”); adaptacja filmowa: La petite apocalypse, reż. Constantin Costa-Gavras, Paryż 1993)
• Wschody i zachody księżyca – sylwa; Krąg (II obieg) 1982
• Rzeka podziemna – powieść; Krąg (II obieg) 1984, wydanie następne jako Rzeka podziemna, podziemne ptaki, Aneks, Londyn 1985
• Pół wieku czyśćca. Rozmowy z Tadeuszem Konwickim – wywiad-rzeka Stanisława Beresia (ps. Stanisław Nowicki), Aneks 1986
• Nowy Świat i okolice – sylwa, z rysunkami autora; Czytelnik 1986
• Bohiń – powieść; Czytelnik 1987
• Zorze wieczorne – sylwa; Alfa 1991; opowiadanie Kilka dni wojny, o której nie wiadomo, czy była – opublikowane osobno (bez wiedzy autora) w serii: Współczesne opowiadania polskie; Wyd. UMCS 2001
• Czytadło – powieść; Nowa 1992
• Pamflet na siebie – sylwa, Nowa 1995
• Pamiętam, że było gorąco – rozmowy przeprowadzone przez Katarzynę Bielas i Jacka Szczerbę, Znak 2001
• Wiatr i pył − wybór tekstów rozproszonych, wybrali i do druku przygotowali Tadeusz Lubelski i Przemysław Kaniecki, Czytelnik 2008
• W pośpiechu, rozmowy przeprowadził Przemysław Kaniecki, Czarne 2011

Kino

Konwicki był również filmowcem. Twórcą filmów autorskich (Ostatni dzień lata, Zaduszki, Salto, Jak daleko stąd, jak blisko). Dokonywał także adaptacji, reżyserując: Dolinę Issy (według powieści Czesława Miłosza) oraz Lawę (według Dziadów Adama Mickiewicza). Wszystkie filmy Konwickiego zawierają typowe dla jego twórczości prozatorskiej motywy: ucieczki, poszukiwania, wspomnień dzieciństwa i minionej wojny oraz rys teraźniejszości, w której nie może odnaleźć się bohater. Nękany wspomnieniami i dojmującym poczuciem przerażającej rzeczywistości współczesnej, ucieka on przed ludźmi – żywymi i umarłymi – a uciekając szuka tego, co utracił: prawdy, miłości, domu. Kluczy drogą, która jak sinusoida prowadzi go od wielkości do małości i z powrotem, od świętości do przyziemności i na odwrót, dwa kroki w przód i salto w tył.

Jako aktor, w roli Nieznajomego wystąpił w adaptacji własnej powieści (Kronika wypadków miłosnych w reżyserii Andrzeja Wajdy). Dokumentalista Andrzej Titkow poświęcił Konwickiemu dwa filmy: Przechodnia oraz Całkiem sporą apokalipsę.

Dorobek filmowy

• Kariera – scenariusz, wespół z Kazimierzem Sumerskim (1954)
• Zimowy zmierzch – scenariusz (1956)
• Ostatni dzień lata – scenariusz i reżyseria (1958)
• Matka Joanna od Aniołów – scenariusz na podstawie opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza, wespół z Jerzym Kawalerowiczem (1960)
• Zaduszki – scenariusz i reżyseria (1961)
• Matura, nowela w produkcji niemiecko-francusko-polskiej Augenblick des Friedens (Czas pokoju/Chwila pokoju) – scenariusz i reżyseria (1965)
• Faraon – scenariusz na podstawie powieści Bolesława Prusa, wespół z Jerzym Kawalerowiczem (1965)
• Salto – scenariusz i reżyseria (1965)
• Jowita – scenariusz na podstawie powieści Stanisława Dygata Disneyland (1967)
• Jak daleko stąd, jak blisko – scenariusz i reżyseria (1971)
• Austeria – scenariusz na podstawie opowiadania Juliana Stryjkowskiego; wespół z Jerzym Kawalerowiczem i Julianem Stryjkowskim (1982)
• Dolina Issy – scenariusz na podstawie powieści Czesława Miłosza, reżyseria (1982)
• Kronika wypadków miłosnych – scenariusz, obsada aktorska (1985)
• Lawa – scenariusz na podstawie dramatu Adama Mickiewicza Dziady, reżyseria (1989)

Tadeusz Konwicki jest też autorem inscenizacji i reżyserem przedstawienia J.B. [Jegor Bułyczow] i inni. Sceny dramatyczne według Maksyma Gorkiego, który został wystawiony w warszawskim Teatrze Ateneum w 1994 roku.

Ordery, wyróżnienia i nagrody

• 1950 – Państwowa Nagroda Artystyczna III stopnia za książkę Przy budowie
• 1954 – Państwowa Nagroda Artystyczna III stopnia za książkę Władza
• 1954 – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
• 1958 – Nagroda Główna na Wystawie Światowej EXPO w Brukseli za film Ostatni dzień lata (w kategorii filmu eksperymentalnego)
• 1958 – Grand Prix Międzynarodowego Festiwalu Filmów Dokumentalnych i Krótkometrażowych w Wenecji za film Ostatni dzień lata
• 1962 – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
• 1962 – Nagroda Specjalna Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Mannheim za film Zaduszki
• 1964 – Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski
• 1964 – Nagroda literacka Fundacji im. Kościelskich
• 1967 – dyplom Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Edynburgu za film Salto
• 1972 – Nagroda Specjalna Jury Lubuskiego Lata Filmowego w Łagowie za film Jak daleko stąd, jak blisko
• 1973 – Nagroda Specjalna Międzynarodowego Festiwalu Filmów Autorskich w San Remo za scenariusz do filmu Jak daleko stąd, jak blisko
• 1975 – Nagroda Fundacji Jurzykowskiego w Nowym Jorku
• 1977 – Nagroda Radia Wolna Europa za książkę Kalendarz i klepsydra
• włoska nagroda „Premio Mondello” za książkę Kalendarz i klepsydra
• 1989 – Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia (Tadeusz Konwicki odmówił jej przyjęcia)
• 1990 – Nagroda Jury 15. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni za za twórczą interpretację Dziadów Adama Mickiewicza w filmie Lawa
• 1990 – Nagroda Szefa Kinematografii za twórczość filmową w dziedzinie filmu fabularnego
• 2001 – Nagroda Literacka im. Władysława Reymonta
• 2002 – Polska Nagroda Filmowa „Orzeł” w kategorii: Za Osiągnięcia Życia
• 2002 – Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego za całokształt twórczości
• 2005 – Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”
• 2006 − Nagroda Krytyki Artystycznej im. Cypriana Kamila Norwida − Dzieło Życia
• 2007 − Nagroda Miasta Stołecznego Warszawy
• 2008 – Nagroda Literacka m.st. Warszawy
• 2008 – Tytuł Wielkiego Ambasadora Polszczyzny
• 2012 – Człowiek roku Gazety Wyborczej