Stanisław Swianiewicz (ur. 7 listopada 1899 w Dyneburgu, zm. 22 maja 1997 w Londynie) – polski uczony, profesor ekonomii, prawnik, pisarz i sowietolog.

Pochodzenie i lata młodości

Pochodził z patriotycznej, inteligencko-szlacheckiej polskiej rodziny – jego pradziadek został stracony po powstaniu listopadowym, dziadek z bratem uczestniczyli w powstaniu styczniowym, rodzice byli ludźmi wykształconymi, z wysoką pozycją społeczną – ojciec Stanisław, inżynier kolejnictwa, zajmował stanowisko naczelnika odcinka kolejowego Dyneburg-Orzeł, matka Katarzyna skończyła szkołę dla szlachetnie urodzonych panien w Wilnie na Litwie z wykładowym językiem niemieckim. Od dzieciństwa władał trzema językami: polskim, rosyjskim i niemieckim. Był życzliwie nastawiony do narodu i kultury rosyjskiej, co do pewnego czasu transponowało się na dość naiwny stosunek do ówczesnych oficjalnych władz rosyjskich (radzieckich).

Ukończył szkołę średnią w centralnej Rosji w Orle, a następnie studiował na Uniwersytecie Moskiewskim na wydziale prawnym obejmującym wówczas całość nauk społecznych, w tym ekonomię. W związku z wydarzeniami 1917 opuścił Moskwę. Związany już wcześniej z ruchem niepodległościowym w 1919 został komendantem POW w Inflantach, a po przedostaniu się do Wilna wziął udział w walkach z bolszewikami. Od maja 1920 w składzie oddziału, który w październiku tego roku wziął udział w tzw. buncie zorganizowanym przez gen. Lucjana Żeligowskiego. Kawaler Krzyża Walecznych.

Kariera naukowa

Jeszcze w czasie działań wojennych, na podstawie indeksu Uniwersytetu Moskiewskiego z zaliczonym I rokiem studiów, zapisał się na wydział prawa Uniwersytetu Stefana Batorego, który ukończył w 1924. Odbył studia uzupełniające w Paryżu, Wrocławiu oraz w Kilonii. W maju 1938 otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego ekonomii politycznej podpisany przez prezydenta Ignacego Mościckiego[1]

. Związany cały międzywojenny czas z Uniwersytetem Stefana Batorego zajmował się analizą gospodarki sowieckiej (radzieckiej). Uważał się za ucznia Władysława M. Zawadzkiego, ministra skarbu z lat 1932-1935, zwolennika liberalizmu gospodarczego. Poza pracą na uczelni był członkiem Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej – niezależnej od państwa placówki badawczej, skoncentrowanej na problemach tej części Europy, oraz Instytutu Europy Wschodniej we Wrocławiu, poprzez który organizował wymianę studentów z uniwersytetami niemieckimi. Po zetknięciu się ze wschodzącym faszyzmem niemieckim dokonuje studiów porównawczych gospodarek dwóch totalitarnych krajów – ZSRR i III Rzeszy. Pomimo zdecydowanie negatywnego stosunku do nazizmu potrafił obiektywnie docenić szybki rozwój gospodarki niemieckiej w ramach polityki interwencjonizmu państwowego realizowanej przez ministra gospodarki[2] w rządzie Hitlera – Hjalmara Schachta. Był przeciwnikiem oficjalnej propagandy zaostrzającej stosunki polsko-niemieckie. Jako ekonomista i znawca podporządkowanej zbrojeniom gospodarki Niemiec zdawał sobie sprawę z dysproporcji sił pomiędzy III Rzeszą a II Rzecząpospolitą i konsekwencji izolowanej konfrontacji militarnej Niemiec i Polski.

Publikował, m.in. na łamach „Kuriera Wileńskiego”, materiały dotyczące spraw narodowościowych oraz problemów społecznych, działał w różnych stowarzyszeniach – na jednym ze spotkań Koła Przyrodników Uniwersytetu Wileńskiego poznał swoją przyszłą żonę, Olimpię z domu Zambrzycką. Spośród czworga ich dzieci Witold Swianiewicz jest wydawcą angielskiego przekładu książki „W cieniu Katynia”, Jerzy Swianiewicz pionierem polskiej informatyki, a Maria Nagięć jest profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.

Wojna i Katyń

Najprawdopodobniej uważany przez czynniki państwowe za germanofila, pomimo cenzusu wiekowego i naukowego, 2 sierpnia 1939 otrzymał kartę powołania do wojska z przydziałem na pierwszą linię. Uczestniczył w kampanii wrześniowej, a po bitwie pod Krasnobrodem i próbie przedarcia się w stronę granicy węgierskiej wraz z niedobitkami swego oddziału wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną. Poprzez obóz przejściowy w Putywlu trafił do Kozielska. Bardzo szybko zorientował się, że był to obóz śledczy, w którym na potrzeby NKWD pod kierownictwem kombryga (generał-majora) (prawdopodobnie był to Wasilij Zarubin (Василий Михайлович Зарубин), pracownik różnych struktur wywiadu, późniejszy rezydent wywiadu radzieckiego w USA) rozpracowywano każdego internowanego. 29 kwietnia 1940 został wraz innymi przetrzymywanymi (wśród nich był m. in. Tadeusz Tucholski) wywieziony pociągiem więziennym z Kozielska do stacji Gniezdowo koło Katynia, gdzie nieoczekiwanie wycofano go z dalszego transportu i pozostawiono w pociągu, podczas gdy pozostałych oficerów wyprowadzono. Przez mały otwór pod sufitem wagonu obserwował, jak wyprowadzonych umieszczano w autobusach – Czornyj woron – z oknami zasmarowanymi wapnem i wywożono dalej w nieznanym mu wówczas celu. Symptomatycznym jest, że jeszcze przez długi czas po wydarzeniach na stacji Gniezdowo nie dopuszczał możliwości masowego wymordowania swoich współtowarzyszy.

Spod katyńskiego lasku trafił kolejno do więzienia w Smoleńsku, do wewnętrznego więzienia NKWD na Łubiance i do więzienia butyrskiego w Moskwie. Po kilkumiesięcznym śledztwie został za prowadzenie w Polsce naukowych badań gospodarki ZSRR „skazany” na 8 lat łagru w Republice Komi (ustʹ-wymskie łagry) zakwalifikowanych z art. 58 kk sowieckiego kodeksu karnego jako szpiegostwo przeciw ZSRR. W sierpniu 1941, w ramach tzw. „amnestii” w wyniku układu Sikorski-Majski zwolniony z obozu, ale jako jedyny żyjący polski świadek zbrodni katyńskiej natychmiast wyłączony przez NKWD z kategorii „amnestionowanych” i odesłany z powrotem do łagru. Energiczne zabiegi ministrów rządu RP Wacława Komarnickiego i Kajetana Morawskiego u ambasadora ZSRR przy Rządzie RP na uchodźstwie i rozstrzygająca osobista akcja polskiego ambasadora, prof. Stanisława Kota, który z pominięciem protokołu dyplomatycznego stanowczo interweniował bezpośrednio u naczelnika ustʹ-wymskich łagrów, doprowadziły do ostatecznego odzyskania wolności. Po dotarciu na miejsce formowania Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR formowanych pod komendą gen. Władysława Andersa natychmiast złożył władzom polskim obszerną relację dotyczącą swojego pobytu w Kozielsku oraz ostatniej styczności w pobliżu lasu katyńskiego z zaginionymi oficerami Wojska Polskiego. Pomimo prób uniemożliwienia wyjazdu przez władze ZSRR opuścił ZSRR w lipcu 1942, wraz z prof. Stanisławem Kotem i częścią personelu ambasady RP w Kujbyszewie. Świadectwo przedstawione w 1944 na specjalnym spotkaniu ambasadorowi Wielkiej Brytanii przy Rządzie RP na uchodźstwie stało się częścią opublikowanej w 1948, zredagowanej przez Zdzisława Stahla i Józefa Mackiewicza a opatrzonej wstępem przez gen. Władysława Andersa, książki „Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów” – polskiej białej księgi – najpełniejszego aktu oskarżenia wobec ZSRR w sprawie zbrodni.

Czasy powojenne

Po wojnie mieszkał w Londynie, co łączył z pracą i wykładami w Manchesterze, Indonezji, Stanach Zjednoczonych (USA) i Kanadzie (Saint Mary’s University w Halifax). Najdłużej był związany z Saint Mary's University w Halifaksie. Członek-założyciel Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. Po 18 latach połączył się ze swą żoną, której udało się opuścić Polskę po październikowej odwilży 1956. Rodzina przeżyła wojnę w Wilnie, zaś potem osiadła w Tczewie – szczęśliwie nie niepokojona przez władze pomimo tego, że postać Swianiewicza pojawiała się w wielu procesach politycznych. Ze względu na dobro bliskich zeznania przed powołaną we wrześniu 1951 specjalną komisją Kongresu USA do zbadania zbrodni katyńskiej składał występując w masce. W latach 70. w Londynie, przed wyjazdem do Danii na tzw. przesłuchania sacharowskie dotyczące naruszania praw człowieka w krajach bloku wschodniego i tuż przed wydaniem książki o Katyniu, na pustej ulicy przeżył zamach na swoją osobę – otrzymał w tył głowy cios od nieznanego sprawcy, który po zamachu zbiegł. Ostatnie lata profesor mieszkał w Domu Kombatanta „Antokol” prowadzonym przez generała Tadeusza Pełczyńskiego z żoną.

W 2 poł. 1967 wraz z żoną podpisał się pod listą „Solidarności z Izraelem”, którą przygotowywał Józef Czapski (w tym czasie trwała wojna sześciodniowa).

Powojenną Polskę odwiedził tylko raz, latem 1990, gdy przyjechał na ślub wnuka. Został wtedy, na uroczystości u prezydenta Krakowa Jacka Woźniakowskiego, odznaczony krzyżem za udział w wojnie polsko-bolszewickiej lat 1918-1920.

W 1990 został odznaczony przez Prezydenta RP na Uchodźstwie Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Stanisław i Olimpia Swianiewicz są pochowani w Halifaksie.

Wnukiem Olimpii i Stanisława Swianiewiczów jest Paweł Swianiewicz.

W 2005 powstał biograficzny film dokumentalny poświęcony Stanisławowi Swianiewiczowi pt. Ostatni świadek (scenariusz i reżyseria: Paweł Woldan).

Publikacje

• Dzieciństwo i młodość, 1996 – wydana w Warszawie nakładem rodziny profesora zawiera wspomnienia z okresu młodości do roku 1919
• Lenin jako ekonomista, 1930
• Polityka gospodarcza Niemiec hitlerowskich, 1938 – wydana przez „Politykę” redagowaną przez Jerzego Giedroycia
• Forced Labour and Economic Development (Obozy pracy a rozwój ekonomiczny) London 1965, ISBN 0-313-24983-0.
• W cieniu Katynia, 1976 – wydana w Paryżu przez Instytut Literacki zawiera wspomnienia o kampanii wrześniowej, internowaniu, pobycie w ust’-wymskich obozach i przede wszystkim naoczne relacje dotyczące zbrodni katyńskiej, o której stwierdził, że była zemstą Rosjan (i Stalina) za wojnę 1920 roku i będzie ciążyła na stosunkach polsko-rosyjskich długie lata.