Stanisław Wawrzyniec Staszic, inne formy nazwiska: Stasic; Staszyc; Stazis, pseud.: Pisarz „Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego”; S.; Zakordonowy obywatel pruski (ur. przed 6 listopada 1755 w Pile, zm. 20 stycznia 1826 w Warszawie) – polski działacz oświeceniowy, pionier spółdzielczości, pisarz polityczny i publicysta, filozof i tłumacz, przyrodnik: geograf i geolog; ksiądz katolicki (przez niemal 20 ostatnich lat życia Staszic nie pełnił posługi duszpasterskiej i nie nosił sutanny). Minister stanu Księstwa Warszawskiego od 1809 roku, radca stanu Księstwa Warszawskiego od 1810 roku, zastępca ministra oświaty Królestwa Polskiego w latach 1818–1824, minister stanu Królestwa Polskiego od 1824 roku.

Urodzony w rodzinie mieszczańskiej (ojciec Wawrzyniec i dziadek byli burmistrzami Piły; matką była Katarzyna z Mędlickich, burmistrzanka pilska), po ukończeniu szkół (seminarium duchowne) w Poznaniu, uzyskał święcenia (przełom 1778/1779) i w roku 1779 został duchownym. Rok wcześniej (9 lipca 1778) otrzymał kanclerstwo kolegiaty szamotulskiej, wraz z dochodami z dóbr Jankowice. Z kanclerstwa ustąpił 2 grudnia 1796. Dalsze wykształcenie uzyskał w latach 1779–1781 we Francji (Paryż: nauki fizyczne i przyrodnicze w Collège de France – poznał wówczas G. L. Buffona) i Niemczech (od połowy roku 1779: Lipsk i Getynga). W tym okresie poznał i odwiedzał Alpy i Apeniny. Po powrocie do Polski (1781) otrzymał posadę wychowawcy synów byłego kanclerza Andrzeja Zamoyskiego. Rok później (1782) otrzymał doktorat obojga praw Akademii Zamojskiej i tamtejszą katedrę języka francuskiego (do roku 1784). Jeszcze 2-krotnie (IV.1790–XII.1791 i XII.1794–VI.1797) wyjeżdżał za granicę. W pierwszym przypadku wyjechał z Zamoyskimi do Wiednia, a następnie do Włoch (do Zamościa powrócił w grudniu 1791). W drugim ponownie odwiedził z Zamoyskimi Wiedeń. Według kroniki parafii pw. św. Katarzyny w Czernięcinie w latach 1788–1791 był proboszczem w Turobinie i rektorem w Czarnęcinie. W pierwszych latach Sejmu Czteroletniego przebywał w Warszawie. Od 10 lutego 1792 (data śmierci A. Zamoyskiego) stał się doradcą finansowym wdowy, co wkrótce doprowadziło do narastających niesnasek z dotychczasowymi wychowankami. W tym okresie posiadał już znaczny kapitał własny, który skutecznie pomnażał. Z początkiem marca 1793 pojawił się na krótko w Warszawie. W roku 1797, po śmierci Konstancji Zamoyskiej, jej syn (Aleksander) wytoczył mu proces o sfałszowanie skryptu dłużnego (zakończony ugodą ze Stanisławem Zamoyskim i wycofaniem pozwu). W celach naukowych podróżował po kraju (1798-1799), prowadząc badania geologiczne i geograficzne. Wiosną roku 1800 (30 marca) nabył dobra hrubieszowskie, które zostały intabulowane 9 marca 1801 na nazwisko Anny z Zamoyskich Sapieżyny. Oficjalnie stały się jego własnością dopiero 10 lat później (19 sierpnia 1811). W roku 1801 kupił domy dla siedziby Towarzystwa Przyjaciół Nauk (na członka TPN powołany został kilka miesięcy wcześniej, w roku 1800). Jesienią roku 1804 ponownie wyjeżdża za granicę, odwiedzając kolejno: Wrocław, Drezno i Paryż (do kraju powrócił w czerwcu 1805). Dwa miesiące później wyrusza na wyprawę geologiczną w Tatry, podczas której wszedł na Krywań i Łomnicę (21 sierpnia 1805 – pierwsze wejście na szczyt). Pełnił funkcje państwowe i społeczne. W 1812 roku przystąpił do Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego.

Staszic był jednym z czołowych reformatorów i uczonych polskiego oświecenia. Filozof, głoszący monistyczną koncepcję rozwoju świata. Działał na rzecz poprawy położenia chłopów. W 1812, w folwarku Jarosławiec (koło Uchań) założył Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, stając się tym samym prekursorem spółdzielczości w Polsce (w 1816 dołączył do ruchu folwark dziekanowski, a w 1817 folwark hrubieszowski – mieszczanie posiadający własne majątki nie zgodzili się na włączenie miasta do Towarzystwa). Pod względem ideowym skłaniał się ku fizjokratyzmowi oraz panslawizmowi (szczególnie po 1815). Zwolennik gruntownych reform systemowych w I Rzeczypospolitej, w okresie Sejmu Wielkiego wspierał piórem zmiany przeprowadzane przez parlament. Od 1808 prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk, po 1818 założył Towarzystwo Rolnicze w Hrubieszowie. W latach 1807–1812 członek Izby Edukacyjnej, od 1815 Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, członek Rady Stanu Królestwa Polskiego. Współorganizator szkoły uniwersyteckiej w Warszawie (1816) oraz Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach.

Odegrał ważną rolę w rozwoju przemysłu, działając jako geolog i badacz natury. W 1825 opublikował informacje o Górach Izerskich i Karkonoszach. W latach 1816–1824 pełnił funkcję dyrektora generalnego Wydziału Przemysłu i Kunsztów Królestwa Kongresowego. Przygotował wówczas plan rozbudowy Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Wznowił eksploatację węgla kamiennego ze złoża Reden na terenie obecnej Dąbrowy Górniczej. Z inicjatywy Staszica powstało wiele obiektów przemysłowych, m.in. pierwsze w Królestwie Polskim huty cynku (4 huty o wspólnej nazwie „Konstanty” – 1816–1822) oraz ośrodki hutnictwa żelaza.

Był mecenasem i promotorem wynalazcy Abrahama Sterna.

Upamiętnienie

Pochowany został na terenie należącego do Wyższego Metropolitalnego Seminarium Duchownego kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w parafii bł. Edwarda Detkensa (dawny kościół Kamedułów), znajdującego się na warszawskich Bielanach przy ul. Dewajtis 3. W pogrzebie duchownego uczestniczyło 14 tys. warszawiaków. Zgodnie z ostatnia wolą zmarłego część jego majątku – 800 tys. zł została podzielona po 200 tys. zł między fundusze założycielskie domu zarobkowego dla ubogich i Szpitala Dzieciątka Jezus a reszta na pomnik Mikołaja Kopernika, Instytut Głuchoniemych i Szpital Marcinkanek. Przez niemal cztery lata po śmierci Staszica jego grób był miejscem spotkań warszawskiej młodzieży i członków ruchów patriotycznych.

W 1816 odznaczony Orderem Orła Białego. W Królestwie Kongresowym został kawalerem Orderu Świętego Stanisława 1. klasy.

Jest m.in. patronem Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.

Twórczość

Ważniejsze dzieła

• Myśl tłomacza, powst. przed rokiem 1786, wyd. jako wstęp do: G. L. Buffon: Epoki natury; zobacz Przekłady poz. 3 (wyd. 1 i następne), a także Wydania zbiorowe poz. 5-6; fragmenty przedr.: „Pamiętnik Warszawski” 1810 t. 2, nr 4; zobacz Wydania zbiorowe poz. 2
• Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego... wersja cyfrowa, przedmowa dat. „w Heilsbergu 20 maja 1785”, wyd. (Warszawa 1787, bez korekty); wyd. następne: wyd. 2 (Warszawa 1787, usunięto błędy druk.); wyd. 3 (Supraśl 1787, przedr. piracki); wyd. 4 (Łuck, przed 4 marca 1789, przedr. piracki); pod zmienionym tytułem zobacz poz. 21, t. 1 i odb. Warszawa 1816; wyd. K. J. Turowski, Kraków 1861 „Biblioteka Polska” nr 13-15; przekł.: niemiecki (1787), rosyjski (brak daty)
• Poprawy i przydatki do książki Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, dat. „w Heilsbergu 10 listopada 1788” (Warszawa 1789), wykaz błędów druku i uzupełnienie tekstu wyd. 1
• Przestrogi dla Polski... wersja cyfrowa (Warszawa 1790, obejmuje przedmowę i rozdz. 1-24); wyd. następne: wyd. 2 (Supraśl 1790, przedr. piracki, zawartość jak wyżej); wyd. 3 (Warszawa 1790, obejmuje przedmowę i rozdz. 1-39); wyd. 4: t. 1-2 (Supraśl 1790, zawartość jak wyżej), także wyd. tytułowe: Mądry Polak po szkodzie t. 1-2 (Supraśl 1791)
• Uwagi zakordonowego obywatela pruskiego nad protestacją konfederacji targowickiej przeciwko wkroczeniu wojsk pruskich do Polski, Toruń(?) 1793 (druk anonimowy, autorstwo niepewne)
• Ród ludzki. Poema dydaktyczne. Ks. 1-18 (redakcja 1. ukończona 1792–1796, wyd. frag. wersji wiersz. 1816, całość 1819–1820[6]), wersja cyfrowa, nowe poprawione wydanie: WGP, Warszawa 2003; red. 1 (brulionowa) powst. w latach 1791-1797: Ród ludzki, wersja brulionowa pierwszy raz ogł. drukiem według zachowanego rękopisu, oprac. Z. Daszkowski, przedm. napisał B. Suchodolski (Warszawa) 1959 „Biblioteka Klasyków Filozofii; rękopis (autograf): Biblioteka Narodowa, sygn. III 3066 (przejściowo sygn. 4001) – red. 2 (drukowana): Obraz wszczynania się pierwszych uczuć i wyobrażeń... Rzecz czytana na posiedzeniu publicznym Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk dnia 21 stycznia 1811 r., „Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. 19 (1816), s. 129-144; całość: Ród ludzki... zobacz poz. 21, t. 7-9 i odb. Warszawa 1820 (obok tekstu poematu: Uwagi do Rodu ludzkiego); wyd. następne skrócone zobacz Wydania zbiorowe poz. 5, t. 2
• Dziennik podróży 1789-1805, fragmenty wyd.: A. Kraushar w: Dziennik podróży ks. S. Staszica (1777-1791) t. 1-2, Warszawa 1903 (tu autorstwa Staszica tylko dziennik z lat 1790-1791); J. Iwaszkiewicz: Z nieznanego dziennika Staszica, „Kurier Warszawski” 1926 nr 1; całość z autografu wyd. Cz. Leśniewski, Kraków 1931 „Archiwum do Dziejów Literatury Polskiej” t. 17 (seria II, t. 2)
• O ziemorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski. Rozpr. I: O ziemorództwie gór dawnej Sarmacji, a później Polski. Pierwsza rozprawa o równinach tej krainy, o paśmie Łysogór, o części Beskidów i Bielaw. Czytana na posiedzeniu publicznym Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk dnia 13 grudnia 1805 wersja cyfrowa (Warszawa 1805); całość: rozprawy I-IX, „Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. 6-12 (1810-1818); zobacz poz. 21, t. 3 i odb. Warszawa 1815 (z tablicami, poz. 9 i słowniczkiem)
• Carta geologica totius Poloniae, Moldaviae, Transsilvaniae et partis Hungariae et Valachiae. Inventa per... anno 1806, wyd. zobacz poz. 21, t. 3 i odb. Warszawa 1815 (razem z poz. 8); wyd. następne: wyd. osobne z kopii oryginału Biblioteki Jagiellońskiej, Dąbrowa Górnicza (1826)
• O statystyce Polski. Krótki rzut wiadomości potrzebnych tym, którzy ten kraj chcą oswobodzić, i tym, którzy chcą rządzić wersja cyfrowa, Warszawa 1807 (3 wydania z dwojakim układem karty tytułowej); wyd. następne: przedr. S. Dębowski, Kraków 1809 (z dodatkiem „Uwag nad tymże dziełem”); pt. ... Krótki rzut wiadomości w roku 1807; zobacz poz. 21, t. 4 i odb. Warszawa 1816; zobacz poz. 20; Warszawa 1816 (według wyd. S. Dębowskiego); wyd. T. Grabowski, Warszawa 1916 (razem z poz. 4); zobacz Wydania zbiorowe poz. 5; przekł.: francuski (Warszawa 1807), niemiecki (1807, niewydany)
• Do Sejmu. Co się z nami stanie? Co nam we wszystkich działaniach na pierwszej uwadze mieć należy? (Warszawa 1808), wyd. następne: Warszawa (1809); pt. Do sejmu w roku 1808, zobacz poz. 21, t. 4 i odb. Warszawa 1816; zobacz poz. 20; wyd. Z. Daszyńska-Golińska, Warszawa 1919 (razem z poz. 2, 19)
• Po zdobyciu Krakowa przez wojska polskie w r. 1809. Mowa pod posągiem Czarnieckiego w Tykocinie, wygł. 1809, wyd. zobacz poz. 21, t. 4 i odb. Warszawa 1816; wyd. następne: zobacz poz. 20; „Sto lat myśli polskiej” t. 1 (1906)
• Pochwała Ludwika Gutakowskiego miana w Towarzystwie Królewskim Rolniczym d. 7 stycznia 1812 r., wyd. zobacz poz. 21, t. 4 i odb. Warszawa 1816; wyd. następne zobacz poz. 20
• O ortografii, wyd. zobacz poz. 21, t. 6 i odb. Warszawa 1814; wstęp do przekł. Iliady (zobacz Przekłady poz. 7)
• Ostatnie moje do spółrodaków słowo, wyd. zobacz poz. 21, t. 4 i odb. Warszawa 1814
• Przemowy do uczniów: ... po ukończonym egzaminie w szkole departamentowej warszawskiej XX Pijarów w Warszawie, dnia 23 lipca 1814; ... po egzaminie w Konwikcie XX Pijarów w Warszawie, dnia 30 lipca 1814; ... po egzaminie w szkole departamentowej warszawskiej; wyd. zobacz poz. 21, t. 4 i odb. Warszawa 1814; wyd. następne: zobacz Wydania zbiorowe poz. 2, 6
• Myśli o równowadze politycznej Europy. Czytane w Wydziale Literatury Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1815 wersja cyfrowa, wyd. zobacz poz. 21, t. 4 i odb. Warszawa 1815; wyd. następne: zobacz poz. 20; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3 (fragm.), 5
• Pochwała Andrzeja Zamoyskiego, wyd. zobacz poz. 21, t. 4 i odb. Warszawa 1816; fragm. zobacz Wydania zbiorowe poz. 5
• O przyczynach szkodliwości Żydów i środkach usposobienia ich, aby się społeczeństwu użytecznymi stali, „Pamiętnik Warszawski” t. 4 (1816), s. 390-429; także zobacz poz. 21, t. 4
• Zbiór pochwał Marka Aurelego, Lud. Gutakowskiego oraz i innych pism, jako to: Myśli o równowadze politycznej w Europie. O statystyce Polski. Mowa pod posągiem Czarnieckiego 1809. Do sejmu r. 1809 itd., Warszawa 1816; zawartość: poz. 10-13, 17; Przekłady poz. 5
• Dzieła t. 1-9, Warszawa 1814-1820, wyd. opracowane przez autora; zawartość t. 1: poz. 2, 4 – t. 2: Przekłady poz. 3 – t. 3: poz. 8-9 – t. 4: poz. 2, 10-13, 15-19, 23-24 (fragm.); Przekłady poz. 5; Listy i materiały poz. 80; Mowa przy zaprowadzeniu akademickiego Wydziału Nauk Lekarskich, d. 28 kwietnia 1810 r.; Krótki zbiór główniejszych zasad wychowania publicznego w Polsce, Francji, w Austrii, w Prusiech, w Rosji i w Księstwie Warszawskim w roku 1814; Myśli, czyli główniejsze zasady do ułożenia zasady, czyli instytucji akademicznej w Księstwie Warszawskim; Obrona funduszu edukacyjnego do Tronu podana przeciw twierdzeniom tych, którzy w r. 1809 i 1810 usiłowali te dobra sobie przywłaszczyć jako własność ziemiańską; Narodowość – t. 5: Przekłady poz. 1-2, 4 – t. 6: poz. 14; Przekłady poz. 7 – t. 7-9: poz. 6. Większość utworów wyd. w Dziełach otrzymało osobne odbitki, z datą często wyprzedzającą datowanie karty tytułowej Dzieł; zobacz poz. 2, 4, 6, 8-18; Przekłady poz. 1-5, 7
• Pochwała Stanisława Potockiego, czytana na publicznym posiedzeniu Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk dnia 7 maja 1824 roku, „Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. 18 (1825) i odb.: Żywot uczony śp. Stanisława Potockiego, Warszawa 1825; wyd. następne: zobacz poz. 2, 4, 6
• Zagajenia posiedzeń Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk z lat 1809-1825, „Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. 8-18 (1812-1815); zagajenia z: 8 września i 22 grudnia 1809, 30 kwietnia 1810, 30 kwietnia 1811, 2 stycznia 1812; zobacz także poz. 21, t. 4; zagajenia z: 15 stycznia 1818, 24 listopada 1819, 3 maja i 23 listopada 1820, 26 listopada 1821, 30 kwietnia i 25 listopada 1822, 30 kwietnia 1823, „Rozmaitości” (Lwów) 1818 nr 2; 1819 nr 57, 59, 141-143; 1820 nr 57, 59, 142; 1821 nr 141-143; 1822 nr 57-62, 141-142; 1823 nr 32
• Zdania sprawy z prac czteroletnich Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk, uczynione przez... na posiedzeniach publicznych tegoż towarzystwa... w latach 1809, 1814, 1817, 1820 i 1826, „Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. 8 (1812), t. 10 (1817), t. 12 (1818), t. 15 (1822), t. 19 (1827); Zdanie sprawy... 10 stycznia 1814, zobacz także poz. 21, t. 4. 

Artykuły i drobniejsze prace Staszica ogł. w czasopismach i zbiorach: „Gazeta Warszawska” (tu: Mowa przy otwarciu Szkoły Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego, dnia 4 stycznia 1826 r.; 1826 nr 5); „Commentationes in Consessu professorum Universitatis Literariae Regiae Varsaviensis recitatae...” (Warszawa 1818); „Journal de Physique, de Chimie, d’Histoire Naturelle et des Arts” (tu m.in.: Sur les frontières de la Galicie, 1807 t. 64-65); „Pamiętnik Warszawski” (1815-1821); „Rocznik Instytutów Religijnych i Edukacyjnych Polskich” (Warszawa 1824); „Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” (1812-1825); „Rozmaitości” (Lwów).

Ponadto wiele jego drobniejszych pism, głównie dotyczących jego działalności pedagogicznej, ukazało się pośmiertnie w publikacjach (m.in.): Bar: Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Oświecenia t. 4, Warszawa 1968 – H. Konic: Kartka z dziejów oświaty w Polsce, Kraków 1895 – A. Kraushar: Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk t. 1-8, Warszawa 1900-1906 (tu m.in.: Myśli z roku 1805 o książkach najpożyteczniejszych, t. 1, s. 375-381; Uwagi nad planem historii polskiej ułożonym przez ks. Adama Prażmowskiego, t. 3, s. 198-200) – Dr Szeliga (J. Bieliński), „Biblioteka Warszawska” 1903 t. 1, s. 169-180 – J. Bieliński: Królewski Uniwersytet Warszawski, 1816-1831 t. 1, Warszawa 1907 – H. Rygier: Materiały do dziejów oświaty w Polsce nr 1-4, Warszawa 1917-1919 – Z. Kukulski: Udział Staszica w pracach Izby Edukacyjnej (1807-1812), „Stanisław Staszic 1755-1826. Księga zbiorowa”, Lublin 1928 – Z. Kukulski: Źródła do dziejów wychowania i szkolnictwa w Polsce z doby Izby Edukacyjnej Publicznej 1807-1812, Lublin 1931. Pisma te zostały w większości zebrane w Wydaniach zbiorowych (głównie w poz. 2, 6-7), które ponadto przyniosły wiele nowych publikacji z rękopisów.

Przekłady

• Ludwik Racine: Religia. Poema... z francuskiego tłomaczone przez... z dodaniem przypisków, do których przyłączone poema pana Voltaira: O zapadnieniu Lizbony, Warszawa 1779 (porównaj poz. 2); wyd. następne: Religia. Poema w języku francuskim napisane przez... a przetłomaczone na język polski w r. 1772 przez..., zobacz Ważniejsze dzieła poz. 21, t. 5 i odb. Warszawa 1816 (razem z poz. 4)
• Voltaire: O zapadnieniu Lizbony, Warszawa 1779 (razem z poz. 1); wyd. następne: zobacz Ważniejsze dzieła poz. 21, t. 5 i odb. Warszawa 1815 (razem z poz. 7)
• G. L. Buffon: Epoki natury, przez... wydane w języku francuskim, przez... wytłomaczone na język polski z dodaniem myśli i niektórych uwag, tłum. 1784, wyd. Warszawa 1786; wyd. następne: ... edycja druga, pomnożona uwagami nad ziemią polską, Kraków 1803; ... tłomaczone z francuskiego przez... w r. 1784, przedrukowane w Krakowie roku 1803, a teraz na nowo w r. 1816; zobacz Ważniejsze dzieła poz. 21, t. 2 i odb. Warszawa (1816); porównaj Ważniejsze dzieła poz. 1
• J. P. Claris de Florian: Numa Pompiliusz, drugi król Rzymu. Przez pana... w języku francuskim, przez... w języku polskim t. 1-2, Warszawa 1788; wyd. następne: ... Edycja druga dokładnie poprawiona t. 1-2, Warszawa 1798; t. 1-2, Berdyczów 1799; ... Edycja trzecia jak najdokładniej poprawiona i przedrukowana t. 1-2, Warszawa 1801 (2 wydania); t. 1-2, Warszawa 1808; t. 1-2, Berdyczów 1813; pt. Numa Pompili...; zobacz Ważniejsze dzieła poz. 21, t. 5 i odb. Warszawa 1816 (razem z poz. 1); t. 1-2, Berdyczów 1817
• A. L. Thomas: Pochwała Marka Aureliusza przez pana... w języku francuskim, przez... w języku polskim, Warszawa 1789; wyd. następne zobacz Ważniejsze dzieła poz. 20-21 i odb. Warszawa 1816
• C. C. Rulhière: Tłumaczenie z francuskiego Historii bezrządu Polski t. 1, Warszawa 1808 (przekł. zbiorowy, Staszic był jednym z tłumaczy)
• Homer: Iliada... t. 1-2, wyd. zobacz Ważniejsze dzieła poz. 21, t. 6 i odb. Warszawa 1815 (razem z poz. 2); fragm. rękopisu znajdował się w Bibliotece Uniwersytetu Lwowskiego (opraw. na końcu Dzieł t. 9, sygn. 55937 III); przekł. wierszem nierymowanym; porównaj Ważniejsze dzieła poz. 14.

Wydania zbiorowe

• Dzieła t. 1-9, Warszawa 1814-1820 (zobacz Ważniejsze dzieła poz. 21)
• Pisma pedagogiczne, wyd. i oprac. Z. Kukulski, przedm. poprzedził I. Chrzanowski, Lublin 1926; zawartość: Ważniejsze dzieła poz. 1-2, 4, 6, 8, 16, 21-24; Listy i materiały poz. 78, 80-81; drobniejsze pisma i materiały pedagogiczne przedr. z publikacji rozproszonych oraz ogłaszanych z rękopisów
• Wybór pism, oprac. i wstępem opatrzyła C. Bobińska, Warszawa 1848 „Biblioteka Pisarzy Polskich i Obcych” nr 42; wyd. następne Warszawa 1952; zawartość: Ważniejsze dzieła poz. 2, 4, 6-8, 10, 16-17, 23; Listy i materiały poz. 78, 80, 83; Narodowość
• O nauce, jej znaczeniu i organizacji. Wybór pism, oprac. (i wstępem poprzedził) B. Suchodolski (Warszawa) 1952; zawartość: fragm. z różnych pism Staszica (m.in. z: Ważniejsze dzieła poz. 2, 4, 6-8, 10-11, 16, 22-23; Przekłady poz. 3; Listy i materiały poz. 78), ułożone według wyłonionych przez wydawcę zagadnień: Nauka w walce o postęp; Teoria poznania i metodologia; Prace i wskazania naukowe; Organizacja nauki; Nauka i wykształcenie publiczne
• Pisma filozoficzne i społeczne. Oprac. i wstępem poprzedził B. Suchodolski t. 1-2 (Warszawa) 1954 „Biblioteka Klasyków Filozofii Polskiej”; zawartość t. 1: Ważniejsze dzieła poz. 2, 4; Listy i materiały poz. 78 – t. 2: Ważniejsze dzieła, fragmenty poz. 1-2, 6-8, 10, 17-18, 23-24; Pochwała Jana Zamoyskiego; Narodowość
• Pisma i wypowiedzi pedagogiczne. Oprac. (i przedm. poprzedził) T. Nowacki, Wrocław 1956 „Biblioteka Klasyki Pedagogiki”; zawartość (1): Myśli i rozprawy, tu fragmenty: Ważniejsze dzieła poz. 1-2, 6-7; Przekłady poz. 5; Listy i materiały poz. 80; drobniejsze pisma przedr. z Ważniejszych dzieł poz. 21 i publikacji późniejszych – (2): Mowy i wezwania, tu fragmenty: Ważniejsze dzieła poz. 4, 8, 16, 22-24; drobniejsze pisma przedr. z Ważniejszych dzieł poz. 21 i publikacji późniejszych
• Materiały do działalności pedagogicznej. Oprac. i wstępem opatrzył T. Nowicki, Wrocław 1957 „Źródła do Dziejów Myśli Pedagogicznej” nr 2; zawartość: pisma pedagogiczne – dokumenty z lat 1807-1820, ogł. z rękopisów: Archiwum Głównego Akt Dawnych, archiwum krakowskiego oraz z Archiwum Oświecenia Publicznego w Warszawie (stąd za pośrednictwem publikacji wcześniejszych); tu m.in.: Listy i materiały poz. 6-8, 20; przekł. rosyjski (Moskwa 1957) 

Listy i materiały

• Do nieznanego adresata z 9 września 1788, ogł. F. Chmielewska w: Korespondencja S. Staszica, „Stanisław Staszic 1755-1826. Księga zbiorowa”, Lublin 1928, s. 740 (rękopis: Biblioteka Zamoyskich)
• Do Konstancji Zamoyskiej z 1 marca 1793, ogł. A. Jendrysik: Nieznany list Staszica z r. 1793 w zbiorze: Miscellanea z doby Oświecenia, Wrocław 1960 „Archiwum Literatury” nr 5, s. 417-424 (rękopis: Ossolineum, sygn. 5427/III) – brak daty, rękopis Biblioteki Narodowej, sygn. III 3066 (przejściowo 4001)
• Do Jana Śniadeckiego 5 listów z lat 1802-1821, ogł. Z. Kukulski w: Korespondencja S. Staszica, „Stanisław Staszic... s. 745-747 (rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3127) – m.in. z: 16 stycznia i 3 maja 1810 oraz 17 sierpnia 1820
• Do Józefa Markowskiego z sierpnia 1806, ogł. Z. Kukulski jak wyżej poz. 3, s. 741-742 (rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3757)
• Lettre de St. Stazis(!) à J.-C. Delaméterie sur des mélanites trouvées en Pologne, „Journal de Physique, de Chimie, d’Histoire Naturelle et des Arts” (Paryż) janvier 1807, t. 64
• Do S. K. Potockiego w zbiorach z lat 1807-1820, rękopisy: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 268, 271); listy z 4 października 1807 i 23 czerwca 1816 ogł. T. Nowacki, zobacz Wydania zbiorowe poz. 7
• Do Komisji Rządzącej z 25 września 1807, ogł. T. Nowacki, zobacz Wydania zbiorowe poz. 7
• Do króla (Fryderyka Augusta, księcia warszawskiego) z 11 września 1810 i 21 listopada 1812, ogł. T. Nowacki, zobacz Wydania zbiorowe poz. 7
• Do J. S. Bandtkiego z 10 listopada 1812, ogł. Z. Kukulski jak wyżej poz. 3, s. 742 (rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 1874)
• Do R. Estreichera z roku 1812, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Zbiór A. Grabowskiego: Autografy znakomitych Polaków)
• Do K. Koźmiana z roku 1813, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 2031, t. 1
• Do Łubkowskiego 2 listy: z 26 i 28 maja 1814, ogł. F. Chmielewska jak wyżej poz. 1, s. 742-743 (rękopis: Biblioteka Zamoyskich)
• Do nieznanego adresata z 21 września 1814, ogł. Z. Kukulski jak wyżej poz. 3, s. 744-745 (rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 1353)
• Do namiestnika królewskiego z 5 i 13 marca 1816 o zwolnienie z Komisji Likwidacyjnej; podanie o dymisję ze stanowiska dyrektora Komisji Spraw Wewnętrznych z 28 marca (lub maja?) 1824, ogł. J. Iwaszkiewicz: Spis materiałów dotyczących działalności S. Staszica, z Arch. Akt Dawnych w Warszawie, „Stanisław Staszic...”, s. 748-750
• Do S. Wodzickiego 2 listy z lat 1816-1817, rękopis: Ossolineum, sygn. 11656/II
• Do F. Mireckiego z roku 1820, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Zbiór A. Grabowskiego: Autografy znakomitych Polaków)
• Do Teodora Urbańskiego z 10 października 1820, ogł. W. Choroszewski, „Pamiętnik Kielecki. Zbiory prac ku uczczeniu A. Mickiewicza. 1798-1898”, Kielce (1901), s. 67-69
• Do J. Mrozińskiego z roku 1824, rękopis: Ossolineum, sygn. 6524/II
• Do G. E. Grodka kilka listów, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3097
• Do J. Zajączka (brak daty) w sprawie ogrodu botanicznego, ogł. T. Nowacki, zobacz Wydania zbiorowe poz. 7
• Od Janickiego z 16 kwietnia (1795?), rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. III 3066 (przejściowo 4001)
• Od J. Czaykowskiego z 22 kwietnia 1795, rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. III 3066; od F. Czaykowskiego z 8 kwietnia 1812, ogł. A. Kraushar: Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk t. 3, Kraków 1901, s. 279-280
• Od J. M. Ossolińskiego z 1 grudnia 1798 (w sprawie procesu z Aleksandrem Zamoyskim), ogł. Cz. Leśniewski w: S. Staszic, jego życie i ideologia w dobie Polski Niepodległej (1755-1795), Warszawa 1926 „Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” t. 5, zeszyt 2 – listy z 18 kwietnia 1815 i 20 listopada 1818, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 319-320; t. 4, s. 380-381
• Od S. Małachowskiego z 7 sierpnia 1806, ogł. Z. Kukulski jak wyżej poz. 3, s. 741 (rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3757)
• Od Józefa Łęskiego z 27 kwietnia 1807, rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. III 3066 (przejściowo 4001) – z roku 1814, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 313-316
• Od rezydenta francuskiego J. Ch. de Serra z 10 listopada 1808 i 14 lutego 1811 (franc.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 190, 262-263
• Od Williama Maclure z 4 września 1810 (ang.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 258
• Od Jana Śniadeckiego z roku 1810, ogł. M. Baliński w: Pamiętniki o Janie Śniadeckim t. 2, Wilno 1865 (1864)
• Od F. Łubieńskiego z 6 stycznia 1811, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 259
• Od F. Wężyka z 17 stycznia 1811, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 259-260
• Od K. Koźmiana z 18 stycznia 1811, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 260
• Od J. F. A. Tarnowskiego z 18 stycznia 1811, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 261
• Od S. Zamoyskiego z 28 stycznia 1811, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 261-262
• Od W. d’Engeström z 23 kwietnia 1811 (franc.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 263
• Od A. Osińskiego z 20 czerwca 1811, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 266-267
• Od F. L. Kreysiga z Drezna 10 sierpnia 1811 (łac.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 267-268
• Od W. G. Anastasiewicza z roku 1811, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 271-272
• Od J. S. Vatera 2 listy z lat 1811-1812 (łac.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 273-274
• Od Samuela Teleky, kanclerza siedmiogrodzkiego, z 12 grudnia 1811 (łac.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 272-273
• Od V. Hanki z 26 stycznia 1812 (czes.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 276-277
• Od Wincentego Bathyani z 18 lutego 1812 (łac.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 278-279
• Od barona de Racknitz z Drezna 27 lutego 1812 (franc.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 277
• Od J. W. Bandtkiego z 18 kwietnia 1812, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 280
• Od J. S. Dembowskiego z 11 lipca 1812, rękopis: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego Polonica Q. XVIII nr 7
• Od Paschalisa Poullina z 1 sierpnia 1812 (franc.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 279
• Od Jana Hoffmanna 2 listy z roku 1812 (niem.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 274-276, 278
• Od W. Stroynowskiego z roku 1815, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 3, s. 319
• Od M. Pawłowicza z roku 1816, ogł. T. Nowacki, „Teki Archiwalne” zeszyt 7 (1961)
• Od J. Sobolewskiego 7 listów z lat 1816-1825, ogł. T. Nowacki jak wyżej poz. 48
• Od J. Siestrzyńskiego z 22 i 25 lutego 1818, rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. III 3066 (przejściowo 4001)
• Od J. U. Niemcewicza z roku 1818, ogł. W. A. Francew, „Ruch Literacki” 1932 nr 9, s. 268-296 (rękopis: Ossolineum, sygn. 7067/II) – z 27 czerwca 1818 i dopisek z 30 czerwca, ogł. T. Nowacki, „Pamiętnik Literacki” rocznik 50 (1959), zeszyt 1, s. 174-175
• Od A. Czarnockiego (Z. Dołęgi Chodakowskiego) 2 listy z: 12/24 listopada 1818 oraz 24 maja/5 czerwca 1823, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 4, s. 373-375; t. 5, s. 455-457
• Od hr. Einsiedel Detko imieniem króla saskiego z 24 marca 1819 (franc.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 4, s. 387
• Od dra Kerckhoffa z 18 lipca 1819 (łac.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 3, s. 394
• Od G. E. Grodka z roku 1819 (franc.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 4, s. 381-382
• Od konsula austriackiego Du Cheta z 21 stycznia 1820, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 5, s. 427-428
• Od L. Osińskiego z roku 1821, ogł. T. Wierzbowski jak wyżej poz. 3, s. 181
• Od min. N. P. Rumiancewa z 24 maja 1821 (franc.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 5, s. 439-440
• Od Aleksandra I cesarza rosyjskiego z 13 czerwca 1822, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 5, s. 447
• Od K. C. Mrongowiusza 2 listy z 6 lutego i 24 czerwca 1824, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 6, s. 418-419
• Od Augusta Jacoba z 28 lutego 1824 (łac.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 6, s. 419
• Od K. Kurpińskiego z 8 lutego 1825, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 6, s. 426
• Od Jollagego i Hopfgartena, giserów niemieckich w Rzymie, z 1 maja 1825 (franc.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 6, s. 440-441
• Od Christianiego, dyrektora generalnego dróg i mostów, z 13 lipca 1825, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 6, s. 427-429
• Od S. Dunin Borkowskiego, rękopis: Ossolineum, sygn. 544/III, k. 16-19
• Od I. Dzieduszyckiego (brak daty), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 6, s. 423
• Od prof. Hammera bez daty (franc.), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 6, s. 421 i następne
• Od J. Jaworskiego (brak daty), rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. III 3066 (przejściowo 4001)
• Od (A.?) Linowskiego (brak daty), rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. III 3066 (przejściowo 4001)
• Od J. Sierakowskiego z roku 1817, ogł. T. Wierzbowski jak wyżej poz. 3, s. 181
• Od T. Sapalskiego z Krakowa (brak daty), ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 6, s. 426
• Od Z. Vogla (brak daty), rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. III 3066 (przejściowo 4001)
• Metryka chrztu z 6 listopada 1755, ogł. H. Mościcki, „Tygodnik Ilustrowany” 1906 t. 1, nr 3, s. 45
• Akt nadania tytułu sekretarza JKMci ojcu S. Staszica – Wawrzyńcowi Staszicowi (oblatowany 24 września 1757); Curriculum vitae brata S. Staszica – ks. Andrzeja Stasica; ogł. Cz. Leśniewski jak wyżej poz. 23
• Akt nadania Staszicowi tytułu kanclerza kolegiaty szamotulskiej (9 lipca 1778) i akt złożenia Staszica z tejże godności (2 grudnia 1796), ogł. X. Kaźmierski, „Kurier Poznański” 1926 nr 64, s. 7
• Dokumenty dotyczące: stosunku S. Staszica z Akademią Zamojską; procesu Staszica z Aleksandrem Zamoyskim; ogł. Cz. Leśniewski jak wyżej poz. 23
• Skąd powstał mój majątek? (powst. w latach 1797-1800), ogł.: A. Kraushar jak wyżej poz. 22: t. 3, s. 195-197 (pt. Stosunki majątkowe ks. Staszica); Z. Kukulski: Trzy dokumenty z życia Staszica, „Stanisław Staszic...”, s. 16-18; autograf: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Towarzystwa Przyjaciół Nauk, vol. 21, k. 16)
• Krótki rys życia mego. Autobiografia przedłożona Towarzystwu Przyjaciół Nauk w 1800, ogł. J. Kłaczko: Autobigrafia Staszica, „Goniec Polski” 1850 nr 130-131; przedr. w: W. Seredyński, A. Dzieduszycka: Wypisy, przykłady i wzory form prozy i poezji polskiej. Książka do czytania ułożona przez...; wyd. 2 Warszawa 1881, s. 361-365; przekł. rosyjski (brak daty)
• Skarga W. Niemojewskiego przeciw JWW. S. hr. Potockiemu ministrowi WR i OP i X. Staszicowi radcy stanu, wniesiona na sesji izby poselskiej dnia 12/13 października 1820 r., ogł. Z. Kukulski: Udział Staszica w pracach Izby Edukacyjnej (1807-1812)
• Kontrakt Towarzystwa Rolniczego Rubieszowskiego w zamiarze udoskonalenia rolnictwa i przemysłu, oraz wspólnego ratowania się w nieszczęściach, wyd. zobacz Ważniejsze dzieła poz. 21, t. 4; wyd. następne: przedr. W. Zawadzki w: S. Staszic. Szkic biograficzny, „Dziennik Litewski” 1860 i odb. Lwów 1860
• Ustawa Towarzystwu Rolniczemu Hrubieszowskiemu przez śp. S. Staszica w dn. 7 lutego 1822 r. nadana, pod dn. 25 czerwca 1822 przez Aleksandra I sankcjonowana, wyd. H. Wierciński w: Jeszcze z powodu wydzielenia Chełmszczyzny, Kraków 1913, s. 101-145 (rękopis: Biblioteka Łopacińskiego, sygn. 1461)
• Reskrypt cesarski w sprawie fundacji Hrubieszowskiej ks. Staszica, 13 czerwca 1822, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 5, s. 446-447
• Testament (z roku 1824), ogł.: „Gazeta Lwowska” 1826 nr 15; „Rozmaitości Litewskie” 1828
• Akt zejścia śp. prezesa Staszica, ogł. A. Kraushar jak wyżej poz. 22, t. 6, s. 430.

Spis materiałów, dot. działalności Staszica, znajduje się w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, ogł. J. Iwaszkiewicz, „Stanisław Staszic..., s. 748 i następne. Bardziej szczegółową bibliografię Staszica podaje: W. Hahn: Bibliografia o S. Staszicu, „Stanisław Staszic..., s. 757-797.