Ptolemeusz XII Neos Dionizos (gr. basileus Ptolemaios XII Theos Philopator II Theos Philadelphos II Theos Neos Dionysos, pol. król Ptolemeusz Bóg Miłujący Ojca Bóg Miłujący Siostrę Bóg Młody Dionizos, egip. Juaenpaneczernetinechem Setepenptah Irimaatenre Sechemanchamon) - w latach (80-57 p.n.e. i 55-51 p.n.e. władca Egiptu z dynastii Ptolemeuszów (nieoficjalnie zwany Auletes (flecista) z powodu zamiłowania do gry na flecie - aulosie) syn Ptolemeusza IX Sotera II i Kleopatry Selene I, mąż Kleopatry V Tryfajny II, ojciec Kleopatry VI Tryfajny III, Bereniki IV, Kleopatry VII, Ptolemeusza XIII, Ptolemeusza XIV i Arsinoe IV. Czworo ostatnich dzieci z nieznanej matki, prawdopodobnie wywodzącej się ze sfer kapłańskich.

Wysłany przez babkę Kleopatrę III, wraz z braćmi na wyspę Kos, pobierał nauki u kapłanów-lekarzy ze świątyni Asklepiosa. Po opanowaniu wyspy przez króla Pontu Mitrydatesa VI Eupatora, wpadł w jego ręce, a następnie przebywał na jego dworze. Po śmierci Kleopatry Berenike III i Ptolemeusza XI na zaproszenie mieszkańców Aleksandrii przybył do Egiptu i objął tron. W 79 r. poślubił swoją siostrę, Kleopatrę V Tryfajnę. Oficjalna koronacja na króla Egiptu nastąpiła w 76 p.n.e.

Władzę nad krajem sprawował dzięki poparciu Rzymu, uzyskanemu drogą łapówek dla czołowych polityków i darowizn pieniężnych dla państwa rzymskiego (np. za uznanie za króla przez rzymski senat zapłacił 6 000 talentów). Polityka uległości w stosunku do Rzymu podczas aneksji Cypru (58-56 p.n.e.) i duże darowizny obciążające budżet królewski i barki poddanych doprowadziły do wybuchu niezadowolenia społecznego. Ptolemeusz musiał opuścić Aleksandrię i udał się na wygnanie, początkowo na wyspę Rodos, a następnie do Rzymu.

Od 58 p.n.e. Egiptem rządziła córka Ptolemeusza, Berenike IV, najpierw ze swoją matką, a po jej śmierci w 57 p.n.e. z mężem Archealosem. Ptolemeusz w tym czasie zabiegał o rzymskie poparcie w odzyskaniu tronu, co zakończyło się rzymską interwencją w 55 p.n.e.. Armia pod dowództwem prokonsula Syrii, Aulusa Gabiniusza (który dostał od Ptolemeusza 10 000 talentów łapówki) pokonała Archelaosa, który zginął w walce, i zdobyła Egipt. Ptolemeusz objął ponownie tron 15 kwietnia 55 p.n.e.

Pierwszym krokiem w drugim okresie sprawowania władzy było zamordowanie rządzącej dotychczas córki Bereniki IV i jej zwolenników. Drugą osobą w państwie stał się zausznik i wierzyciel faraona, rzymski bankier Gajusz Rabiriusz Postumus, mianowany ministrem finansów, który pożyczył Ptolemeuszowi część pieniędzy na łapówkę dla Gabiniusza. Postumus wykorzystał swoją pozycję do bezwzględnego ściągania z poddanych zaległych długów królewskich. Jednak po roku, w obliczu groźby rebelii, Ptolemeusz musiał usunąć rzymskiego bankiera ze stanowiska. W 52 p.n.e. koregentką została Kleopatra VII. Ptolemeusz zmarł na początku 51 p.n.e., wcześniej zobowiązując Rzym do patronatu nad dynastią.