Oleg Władimirowicz Pieńkowski (ros. Олег Владимирович Пеньковский) (ur. 23 kwietnia 1919, zm. 1963) – wysoki oficer radzieckiego wywiadu wojskowego GRU, pułkownik, aresztowany pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w 1962 roku i następnie stracony.

Początki służby

Urodzony w 1919 roku, syn poległego w wojnie domowej oficera Białogwardyjskiej Armii, co później zaważyło na dalszych awansach Pieńkowskiego. Absolwent Kijowskiej Szkoły Artylerii w 1939 roku.

II wojna światowa

17 września 1939 roku brał udział jako oficer polityczny baterii, wchodzącej w skład 1 Frontu Zachodniego, w agresji na Polskę. W 1940 roku uczestniczył w wojnie z Finlandią. Po inwazji Niemiec na Związek Radziecki odesłany do Zarządu Politycznego Moskiewskiego Okręgu Wojskowego. Podczas wojny był czterokrotnie ranny i wielokrotnie odznaczany. Walczył m.in. w 323. pułku artylerii przeciwpancernej, nad którym następnie objął dowodzenie.

Początek pracy w GRU

Po wojnie ożenił się z córką wysoko postawionego w hierarchii wojskowej generała Dimitrija Gapanowicza. W 1948 roku ukończył Akademię Wojskową im. Frunzego, a w 1953 roku, Wojskową Akademię Dyplomatyczną, ze specjalnością w zakresie wywiadu strategicznego. Po uzyskaniu dyplomu rozpoczął pracę w wywiadzie wojskowym GRU. W latach 1955-1958 sprawował różne stanowiska, m.in. attaché wojskowego w Turcji. Są pogłoski, że tam złożył propozycję współpracy wywiadowi tureckiemu. Po powrocie do Związku Radzieckiego w 1958 roku został skierowany na kurs broni rakietowej w Akademii im. Dzierżyńskiego. Po ukończeniu kursu w 1959 roku pracował pod przykrywką urzędnika Państwowego Komitetu Koordynacji Prac Naukowo-Badawczych.

Kontakt z wywiadem zachodnim

W sierpniu 1960 roku nawiązał kontakt z Centralną Agencją Wywiadowczą, za pomocą listu wręczonego dwóm amerykańskim turystom w Moskwie, który zawierał treść (między innymi):

„

[...] Zwraca się do was przyjaciel, który stał się bojownikiem o prawdę i ideały prawdziwego wolnego świata i demokracji. [...] Dysponuję bardzo ważnymi dokumentami, dotyczącymi wielu kwestii szczególnie ważnych dla waszego rządu. [...] Chcę jak najszybciej przekazać wam te materiały.

”

Pełny tekst listu, w oryginale po rosyjsku i w angielskim tłumaczeniu, jest dostępny przez stronę archiwum dokumentów CIA (patrz link zewnętrzny). Choć Pieńkowski nie przedstawił się w liście, dał tak wiele wskazówek agentom CIA, że nie mieli oni większych problemów z rozpoznaniem nadawcy listu.

Praca dla CIA i MI6

Wywiad amerykański, nie mając dojścia do Pieńkowskiego i obawiając się prowokacji ze strony KGB, postanowił współpracować z wywiadem brytyjskim, który miał lepsze rozeznanie w Związku Radzieckim na początku lat sześćdziesiątych XX wieku. Olega Pieńkowskiego postanowiono prowadzić pod banderą brytyjską. Pieńkowski w CIA znany był pod pseudonimem Hero (Bohater), a w brytyjskiej MI6 występował jako Yoga. Do informacji przekazywanych przez Pieńkowskiego miało dostęp bardzo niewielu ludzi z CIA i MI6. Ta ostrożność wynikała zapewne z szoku, jakim było wykrycie tzw. siatki szpiegowskiej Cambridge z Kimem Philby'm, która jeszcze nie do końca została zdemaskowana.

Napływ informacji

Dzięki informacjom dostarczonym przez Pieńkowskiego, analitycy z Centralnej Agencji Wywiadowczej potrafili zlokalizować bazy radzieckich rakiet nuklearnych SS-4 i SS-5. Z Moskwy zaczęło napływać tyle informacji, iż w centrali CIA w Langley powołano zespół dwudziestu tłumaczy i analityków. Dalszych dziesięciu pracowało w centrali MI6 w Londynie. Po selekcji materiały dostarczone przez Pieńkowskiego trafiały prosto na biurko prezydenta Johna Kennedy'ego.

Luka nuklearna

Przez lata pięćdziesiąte Stany Zjednoczone próbowały naprawić tzw. lukę nuklearną, jaka ich zdaniem występowała między nimi a Związkiem Radzieckim. O ile w 1960 roku (jeszcze za kadencji prezydenta Dwighta Eisenhowera) USA posiadały tylko 17 międzykontynentalnych rakiet balistycznych zdolnych do przenoszenia głowic nuklearnych a ZSRR miał 35, to już rok później (prezydentura Johna Fitzgeralda Kennedy'ego) Amerykanie mieli 63 rakiety, Rosjanie 50. W 1962 roku stosunek ten wynosił 294 do 75, w 1963 roku było to już 424 do 100.

Informacje o rzekomej przewadze militarnej ZSRR nad USA jaka miała się pojawić w latach pięćdziesiątych pochodziły min. od osławionego nazistowskiego agenta (dowódca Armii Wschód) Reinharda Gehlena, który po zakończeniu II wojny światowej podjął współpracę z Amerykanami (z uwagi na swoje antykomunistyczne przekonania) i stał się ich ważnym źródłem informacji. Jego raporty, w których wyolbrzymiał potencjał militarnych Związku Radzieckiego powodowały wzrost nieufności między dwoma mocarstwami i eskalację zimnej wojny do niebezpiecznego stanu, po przekroczeniu którego mógł tylko wybuchnąć światowy konflikt zbrojny. Raporty te służyły później za argument do zwiększania budżetu wojskowego i wywiadowczego Stanów Zjednoczonych.

Amerykanie wierzyli w słowa Nikity Chruszczowa, który chwalił się, że Związek Radziecki «produkuje rakiety międzykontynentalne jak parówki». Materiały dostarczone przez Pieńkowskiego pozwoliły CIA ujrzeć prawdziwą skalę potęgi nuklearnej Związku Radzieckiego. Kontakty na terenie ZSRR, a zwłaszcza w Moskwie, z agentami zwerbowanymi przez CIA i MI6, lub przez jakiekolwiek zachodnie służby wywiadowcze, były bardzo trudne, a w wielu przypadkach wręcz niewykonalne.

Kontakty

Z Pieńkowskim kontaktowano się przeważnie podczas jego wyjazdów za granicę, a na terenie Związku Radzieckiego korzystano z tzw. martwych skrzynek kontaktowych. Był to np. sztuczny kamień porzucany przy drodze np. z Kijowa do Moskwy, w którym chowano rolki filmów itd. Stosowano też inne metody przekazywania i odbioru materiałów. Prowadzący Pieńkowskiego oficerowie CIA i MI6 ustalili zasady łączności. Przewidywały one, iż wymiana materiałów będzie następowała w moskiewskich parkach.

Łącznicy

Najczęstszym łącznikiem Pieńkowskiego była Janet Anne Chisholm, żona działającego w Moskwie pod przykrywką dyplomaty oficera brytyjskiego wywiadu, Rodericka Chisholma. Przy okazji i dla zachowania bezpieczeństwa Janet Chisholm zabierała ze sobą do parku wózek z dziećmi oraz oficera CIA z ambasady USA w Moskwie.

Aresztowanie, wyrok, egzekucja

Oleg Pieńkowski został aresztowany przez KGB 22 października 1962 roku. Oficera CIA z ambasady amerykańskiej KGB aresztowało, kiedy przyszedł na alarmowe spotkanie z Pieńkowskim. W pokazowym procesie, który miał miejsce w maju 1963 roku, udowodniono Pieńkowskiemu szpiegostwo. Skazany został na karę śmierci, a o wykonaniu wyroku doniesiono 17 maja 1963 roku. Według Ryszarda Kuklińskiego, Pieńkowski został stracony w sposób pokazowy: wrzucono go do rozpalonego pieca hutniczego, a z egzekucji nakręcono film dla adeptów rosyjskiej Akademii Woroszyłowa.

Według Bogusława Wołoszańskiego Pieńkowski nie został stracony, choć taką informację oficjalnie ogłoszono, lecz zesłany do tajnego obozu na Syberii, gdzie popełnił samobójstwo przecinając sobie żyły drutem kolczastym.

Podsumowanie działalności Olega Pieńkowskiego

Oleg Pieńkowski okazał się najbardziej wartościowym szpiegiem zimnej wojny. Zapewne dlatego, że podczas jego kariery jako szpiega miało miejsce bardzo ważne wydarzenie, kubański kryzys rakietowy. Spędził on z oficerami CIA i MI6 w Londynie i w Paryżu łącznie ok. 144 godzin. W tym czasie przekazywał informacje, których spisanie zajęło 1500 stron maszynopisu oraz 111 rolek filmów, zawierających około 10 tysięcy przefotografowanych kart dokumentacji wojskowej i technicznej.