Marian Spychalski, ps. „Marek”, „Orka” (ur. 6 grudnia 1906 w Łodzi, zm. 7 czerwca 1980 w Warszawie) – działacz partyjny i państwowy w okresie PRL, w latach 1944–1952 poseł do Krajowej Rady Narodowej i poseł na Sejm Ustawodawczy (w październiku 1951 pozbawiony immunitetu), w latach 1957–1972 poseł na Sejm PRL II, III, IV i V kadencji, członek Komitetu Centralnego i Biura Politycznego KC PZPR, przewodniczący Rady Głównej SFOS, prezydent Warszawy (1944–1945), Członek Honorowy PTTK (od 15 maja 1965), przewodniczący Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu (1968–1971) i przewodniczący Rady Państwa PRL (1968–1970), szef Sztabu Głównego Gwardii Ludowej (1942), szef Sztabu Głównego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego (1944), szef Głównego Zarządu Politycznego WP (1956), minister obrony narodowej PRL (1957–1968), Marszałek Polski (od 7 października 1963 – był ostatnią osobą, której nadano ten stopień), z wykształcenia inżynier architekt.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Urodził się 6 grudnia 1906 w Łodzi w rodzinie robotniczej. Syn Józefa – majstra w łódzkiej fabryce Frenkla i Franciszki Leśkiewicz wywodzącej się z wioski Kowale nad Wartą k. Sieradza, młodszy brat Józefa – pułkownika piechoty Wojska Polskiego, zamordowanego w sierpniu 1944 w KL Sachsenhausen. Okres I wojny światowej spędził w rodzinnej wsi matki, do Łodzi wrócił w 1919.

Dwudziestolecie międzywojenne

W 1926 skończył Męskie Gimnazjum Matematyczno-Przyrodnicze. Od 1929 członek ZNMS "Życie". W 1931 ukończył studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, uzyskując dyplom inżyniera architekta. W tym roku wstąpił też do Komunistycznej Partii Polski.

Przed wojną z ramienia KPP penetrował legalne organizacje społeczno-polityczne. W okresie międzywojennym był zatrudniony w pracowniach urbanistycznych w Warszawie i Poznaniu. Do najważniejszych obiektów zaprojektowanych przez Spychalskiego w owym okresie należały:

• osiedle ogródkowe na Naramowicach w Poznaniu – jako stażysta (1933),
• Cmentarz Parafialny św. Jana Vianneya w Poznaniu przy ul. Lutyckiej (Podolany) – współprojektant,
• Szkoła Powszechna nr 46 im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Poznaniu,
• baseny pływackie na Niestachowie w Poznaniu (lipiec 1938),
• boisko sportowe AZS Poznań przy ul. Pułaskiego,
• boisko sportowe przy ul. Gdańskiej w Poznaniu (Śródka),
• plan podziału terenów państwowych na Golęcinie w Poznaniu,
• plan szczegółowy cmentarza junikowskiego w Poznaniu (niezrealizowany),
• plan arterii średnicowej pomiędzy ul. Zwierzyniecką, Kaponierą, Świętym Marcinem, a placem Wiosny Ludów i ul. Wrocławską w Poznaniu,
• plan stworzenia połączenia (arterii) pomiędzy ul. Wrocławską a Mostem św. Rocha w Poznaniu (1938–1939),
• plany otoczenia i dojazdów do tzw. Mostu Zjednoczenia – obecnie Most Królowej Jadwigi w Poznaniu,
• korty Legii w Warszawie.

Od 1935 był kierownikiem wydziału planu ogólnego zabudowania stolicy w Zarządzie Miejskim w Warszawie. W 1937 laureat nagrody Grand Prix w Paryżu.

II wojna światowa

Generałowie Karol Świerczewski, Marian Spychalski i Michał Rola-Żymierski (stoją od prawej) nad Nysą w 1945

Od września 1939 roku przebywał w zajętym przez ZSRR Lwowie. W 1940 roku bez wiedzy władz radzieckich przedostał się wraz z grupą lewicowych działaczy (m.in. Jerzym Albrechtem) przez „zieloną granicę” do Warszawy. Pierwotnie działa w środowisku "Biuletynu Radiowego" - grupy komunistycznej złożonej z przedwojennej inteligencji. Pod koniec 1941 roku został członkiem Egzekutywy Centralnej i dowódcą grup bojowych nowo powołanej lewicowej organizacji konspiracyjnej – Związek Walki Wyzwoleńczej. Od 1942 r. w Polskiej Partii Robotniczej; zajmuje stanowisko szefa Sztabu Głównego Gwardii Ludowej. Po konflikcie z Bolesławem Mołojcem (dowódca Gwardii Ludowej) i usunięciu ze stanowiska szefa sztabu GL zostaje od stycznia 1943 r. szefem Wydziału II Sztabu Głównego Gwardii Ludowej odpowiedzialnego za wywiad.

We wrześniu 1943 ujawnił Gestapo listę około 50 osób działających w konspiracji, wśród których część było członkami Polskiego Państwa Podziemnego, Delegatury Rządu na Kraj lub żołnierzy Armii Krajowej. Osoby te zostały w większości aresztowane przez gestapo w końcu 1943, a część z nich wywieziono do niemieckich obozów koncentracyjnych.

Od stycznia 1944 r. członek Krajowej Rady Narodowej. Po utworzeniu Armii Ludowej - szef Oddziału II Sztabu Głównego. Od marca 1944 w składzie KC PPR. W marcu 1944 r. wysłany przez Gomułkę do Moskwy w składzie delegacji KRN. Delegacja dociera do Moskwy dopiero w maju 1944 r. i zostaje przyjęta przez Stalina. Spychalski zostaje dookoptowany do składu Centralnego Biura Komunistów Polskich i bierze udział w pracach nad powołaniem PKWN). . Od lipca do września 1944 r. - szef Sztabu Głównego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. W maju 1945 r. wchodzi w skład Biura Politycznego KC PPR złożonego z przywódczego aktywu PPR i CBKP.

Okres powojenny

W latach 1944–1945 prezydent i przewodniczący Rady Narodowej Warszawy.

W 1945 dwukrotnie otrzymał stopień generalski – generała brygady 6 lutego, generała dywizji 3 maja. W latach 1945–1949 był wiceministrem obrony narodowej i jednocześnie zastępcą naczelnego dowódcy Wojska Polskiego ds. polityczno-wychowawczych. 5 III 1946 - 1 XII 1948 zastępca przewodniczącego Państwowej Komisji Bezpieczeństwa. Zwolennik realizacji idei armii ogólnonarodowej i wciągania do WP środowisk poakowskich i opozycyjnych oraz polonizacji korpusu oficerskiego.

Od 1948 w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, wszedł w skład najwyższych władz partii, został członkiem Komitetu Centralnego i Biura Politycznego KC. Na początku 1949 nakazano mu złożenie samokrytyki i 4 marca 1949 zmuszono do napisania listu do Biura Politycznego KC PZPR z prośbą o przeniesienie do innej pracy. Od 1949 r. był ministrem – najpierw odbudowy (od kwietnia do maja), następnie budownictwa (od maja do listopada). W listopadzie 1949 został oskarżony o odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne i odsunięty od stanowisk państwowych i wykluczony z KC PZPR, pracował jeszcze jako architekt przy odbudowie Wrocławia. 13 V 1950 aresztowany, a 31 X 1951 pozbawiony immunitetu poselskiego; jego uwięzienie podano do publicznej wiadomości dopiero 8 sierpnia 1951. Oskarżono go o usiłowanie zmiany przemocą ustroju państwa polskiego.

Polska Rzeczpospolita Ludowa

Po zwolnieniu w marcu 1956 został zrehabilitowany i przywrócony do działalności państwowej, od października ponownie członek KC (do 1971) i Biura Politycznego KC (do 1970), od października do listopada 1956 wiceminister obrony narodowej i szef Głównego Zarządu Politycznego WP, od listopada minister obrony narodowej (do 1968). 22 lipca 1957 został awansowany na generała broni. Od 1961 studiował w Akademii Sztabu Generalnego. 7 października 1963 otrzymał od przewodniczącego Rady Państwa Aleksandra Zawadzkiego stopień wojskowy Marszałka Polski (był ostatnią osobą, której nadano ten stopień). W latach 1968–1970 Przewodniczący Rady Państwa PRL, a w latach 1968–1971 przewodniczący Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. W 1970, podczas oficjalnej wizyty Przewodniczącego Rady Państwa Marszałka Polski Mariana Spychalskiego w Pakistanie, doszło do zamachu na jego życie na lotnisku w Karaczi przy użyciu ciężarówki. Udało mu się ujść z życiem. W wyniku zamachu przez przejechanie zginął wiceminister spraw zagranicznych PRL Zygfryd Wolniak. Zamachu dokonał obywatel Pakistanu.

W czasie gdy M. Spychalski sprawował funkcję ministra obrony narodowej w WP powrócono do regulaminów i ceremoniału sprzed okresu stalinowskiego, odchodząc od wzorców przeszczepionych z ZSRR. Sformowano i rozwinięto wojska rakietowe, zwiększono rolę lotnictwa, przekształcono związki taktyczne w dywizje zmechanizowane, w 1967 przekształcono szkoły oficerskie w szkoły wyższe i wprowadzono obowiązek posiadania przez oficerów co najmniej średniego wykształcenia. Z dowództw i jednostek usunięto prawie wszystkich doradców i oficerów radzieckich.

Marian Spychalski został odsunięty od polityki w wyniku usunięcia ekipy Władysława Gomułki, będącego następstwem wydarzeń na Wybrzeżu w grudniu 1970. Do końca życia wchodził w skład Rady Naczelnej ZBoWiD.

Od 1935 był żonaty z Barbarą z d. Skrzypczak (1919-1988), z którą miał córki Annę i Małgorzatę.

Śmierć i pogrzeb

Zmarł 7 czerwca 1980 w Warszawie. Pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. W pogrzebie uczestniczyli m.in. przewodniczący Rady Państwa PRL prof. Henryk Jabłoński, członkowie Biura Politycznego KC PZPR: Władysław Kruczek i Stanisław Kania, członkowie Rady Państwa Henryk Szafrański i Stanisław Wroński, minister do spraw kombatantów gen. dyw. Mieczysław Grudzień, a także emerytowani członkowie władz PRL: Władysław Gomułka, Ignacy Loga-Sowiński, Ryszard Strzelecki. Mowę pogrzebową wygłosił minister obrony narodowej PRL gen. armii Wojciech Jaruzelski.

Od 15 maja 1965 był Członkiem Honorowym Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. 17 marca 1947 przyznano mu (wciąż obowiązujący) tytuł honorowego obywatela Malborka.

Awanse

• generał brygady – luty 1945
• generał dywizji – czerwiec 1945
• generał broni – lipiec 1957
• Marszałek Polski – 7 października 1963

Odznaczenia

• Krzyż Kawalerski Orderu Wojennego Virtuti Militari
• Order Budowniczych Polski Ludowej (1961)
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
• Order Sztandaru Pracy I klasy
• Order Krzyża Grunwaldu II klasy
• Order Krzyża Grunwaldu III klasy
• Krzyż Partyzancki (12 czerwca 1946)
• Medal za Warszawę 1939-1945
• Medal za Odrę, Nysę, Bałtyk
• Medal Zwycięstwa i Wolności 1945
• Medal 10-lecia Polski Ludowej
• Złoty Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
• Srebrny Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
• Brązowy Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
• Medal „Za udział w walkach o Berlin”
• Złoty Medal „Za zasługi dla obronności kraju”
• Srebrny Medal „Za zasługi dla obronności kraju”
• Brązowy Medal „Za zasługi dla obronności kraju”
• Odznaka „Zasłużonemu Działaczowi ORMO”
• Krzyż Wielki Orderu Korony (Belgia)
• Wielki Krzyż Orderu Białej Róży (Finlandia)
• Order Jugosłowiańskiego Sztandaru (Jugosławia)
• Order Lenina (ZSRR) (1968)
• Medal za Zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941-1945 (ZSRR)
• Medal 20-lecia Zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941-1945 (ZSRR)
• Odznaka „25 lat Zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej” (1970, ZSRR)
• Medal 30-lecia Zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941-1945 (ZSRR)
• Medal 50-lecia Sił Zbrojnych ZSRR (1968, ZSRR)